Dấu hiệu trẻ tự kỷ bố mẹ cần biết

Rối loạn phổ tự kỷ (Autism Spectrum Disorder – ASD) là một rối loạn phát triển thần kinh phức tạp, ảnh hưởng đến cách trẻ tương tác xã hội, giao tiếp và hành vi. Nhận biết dấu hiệu trẻ tự kỷ càng sớm, cơ hội hỗ trợ và can thiệp hiệu quả càng cao. Tuy nhiên, do biểu hiện đa dạng và không rõ rệt ở giai đoạn đầu, nhiều trẻ không được phát hiện sớm, làm mất đi “giai đoạn vàng” cho can thiệp.

Tầm quan trọng của việc nhận biết dấu hiệu trẻ tự kỷ sớm

Tự kỷ không phải là một chứng có thể “chữa khỏi”, mà là một tình trạng phát triển suốt đời. Tuy nhiên, các nghiên cứu chỉ ra rằng nếu trẻ được phát hiện và can thiệp trước 3 tuổi, khả năng cải thiện chức năng giao tiếp, xã hội và học tập sẽ tăng đáng kể.

Đáng tiếc, nhiều trẻ không được phát hiện cho đến khi đi học, thậm chí trễ hơn. Việc hiểu rõ dấu hiệu trẻ tự kỷ và khác biệt với những biểu hiện phát triển thông thường là bước đầu tiên giúp cha mẹ, giáo viên và chuyên gia hành động kịp thời.

1. Dấu hiệu trẻ tự kỷ theo 3 nhóm triệu chứng chính

Theo tiêu chuẩn chẩn đoán quốc tế (DSM-5), dấu hiệu trẻ tự kỷ được xác định qua 3 nhóm biểu hiện cốt lõi: (1) khó khăn trong giao tiếp xã hội, (2) hành vi lặp lại, sở thích hạn hẹp, (3) biểu hiện xuất hiện sớm và ảnh hưởng đến chức năng hàng ngày.

🔸 A. Khiếm khuyết giao tiếp xã hội:

• Không nhìn vào mắt người đối diện khi trò chuyện.

• Không đáp lại khi được gọi tên từ 12 tháng trở lên.

• Không biết sử dụng cử chỉ giao tiếp như chỉ tay, gật đầu, vẫy tay.

• Không chia sẻ niềm vui, cảm xúc với người khác (ví dụ: không chỉ vào đồ chơi để khoe).

• Không hiểu cảm xúc người khác, khó tham gia vào trò chơi có tính tương tác.

• Thiếu kỹ năng bắt chước, chia sẻ hoặc chơi giả vờ.

🔸 B. Hành vi, sở thích rập khuôn:

• Có những động tác lặp đi lặp lại như vỗ tay, xoay tròn, nhún người, đập đầu.

• Chơi đồ chơi một cách bất thường (xếp hàng, xoay bánh xe, nhìn góc đồ vật).

• Quá gắn bó với thói quen cố định, phản ứng mạnh nếu bị thay đổi.

• Quan tâm quá mức đến một chủ đề hoặc vật thể cụ thể.

• Phản ứng quá mức hoặc kém nhạy với âm thanh, ánh sáng, mùi hoặc cảm giác.

🔸 C. Biểu hiện từ sớm và ảnh hưởng đến chức năng:

• Những dấu hiệu trẻ tự kỷ thường bắt đầu từ trước 3 tuổi, dù mức độ nặng nhẹ khác nhau.

• Các biểu hiện gây cản trở đáng kể đến khả năng học tập, tự chăm sóc hoặc tương tác xã hội.

2. Dấu hiệu trẻ tự kỷ theo từng độ tuổi

Việc theo dõi các mốc phát triển giúp nhận diện sớm dấu hiệu trẻ tự kỷ ngay từ giai đoạn dưới 3 tuổi – thời điểm can thiệp mang lại hiệu quả tốt nhất.

🔹 Từ 6–12 tháng:

• Không mỉm cười xã hội.

• Không phản ứng khi gọi tên.

• Không tạo ra âm thanh có mục đích giao tiếp.

• Không biết bắt chước hành vi đơn giản (vỗ tay, lắc đầu…).

🔹 Từ 12–24 tháng:

• Không chỉ tay để chia sẻ hoặc yêu cầu.

• Không nói được từ đơn hoặc ngôn ngữ có ý nghĩa.

• Không thể hiện cảm xúc xã hội như quan tâm khi người khác buồn hoặc vui.

• Không biết chơi giả vờ (bế búp bê, cho thú nhồi bông ăn…).

🔹 Từ 2–3 tuổi:

• Ít hoặc không có nhu cầu tương tác với người khác.

• Chơi một mình, không quan tâm đến bạn bè.

• Không sử dụng lời nói cho mục đích giao tiếp hai chiều.

• Có những hành vi bất thường, lặp lại liên tục (vỗ tay, quay vòng, sắp xếp đồ vật…).

🔹 Sau 3 tuổi:

• Không thiết lập được mối quan hệ bạn bè phù hợp độ tuổi.

• Có ngôn ngữ nhưng không dùng đúng chức năng (lặp lại lời người khác – echolalia).

• Khó tham gia vào các tình huống xã hội như chờ đợi, thay phiên, hợp tác nhóm.

• Gặp khó khăn trong thích nghi với môi trường mới, thay đổi sinh hoạt.

Lưu ý: Trẻ tự kỷ có thể có trí tuệ bình thường hoặc vượt trội, nhưng các dấu hiệu tự kỷ vẫn xuất hiện rõ ràng trong giao tiếp xã hội và hành vi.

3. Dấu hiệu trẻ tự kỷ khác gì với trẻ cá tính mạnh hoặc nhút nhát?

Nhiều phụ huynh nhầm lẫn giữa trẻ có cá tính riêng (ít nói, độc lập…) với dấu hiệu trẻ tự kỷ. Dưới đây là bảng phân biệt giúp nhận diện chính xác hơn:

Việc hiểu đúng sự khác biệt sẽ giúp tránh trì hoãn can thiệp hoặc gắn nhãn sai cho trẻ.

4. Khi nào cần đánh giá chuyên sâu và can thiệp cho trẻ tự kỷ?

Ngay khi trẻ có dấu hiệu trẻ tự kỷ, không nên “chờ đợi thêm” mà cần đưa trẻ đi đánh giá bởi các chuyên gia chuyên ngành phát triển trẻ em. Một số dấu hiệu cảnh báo cần can thiệp ngay:

• Không giao tiếp mắt, không đáp ứng tên gọi sau 12 tháng.

• Không chỉ tay, không biết yêu cầu hay chia sẻ sau 18 tháng.

• Không nói từ đơn có ý nghĩa sau 24 tháng.

• Có hành vi lặp lại, rập khuôn kéo dài.

• Có những phản ứng cảm giác bất thường (bịt tai, sợ chạm vào người khác…).

• Có kỹ năng học tập không đồng đều: nhớ tốt nhưng không biết sử dụng ngôn ngữ.

🔹 Quy trình đánh giá thường gồm:

• Phỏng vấn phụ huynh chi tiết.

• Quan sát hành vi qua công cụ chuẩn (ADOS-2, CARS, M-CHAT…).

• Đánh giá phát triển tổng thể: ngôn ngữ, nhận thức, vận động, cảm giác.

🔹 Hướng can thiệp:

• Trị liệu hành vi (ABA, ESDM).

• Trị liệu ngôn ngữ, giao tiếp chức năng.

• Hỗ trợ kỹ năng xã hội, chơi tương tác.

• Hướng dẫn phụ huynh tham gia can thiệp tại nhà.

Can thiệp không phải để “xóa bỏ” tự kỷ, mà để phát huy tối đa tiềm năng và giúp trẻ thích nghi tốt với cuộc sống.

Tổng kết: Phát hiện sớm dấu hiệu trẻ tự kỷ – Mở ra hành trình hỗ trợ tích cực

Tự kỷ không phải là rào cản vĩnh viễn nếu được can thiệp đúng cách. Mỗi trẻ đều có cơ hội phát triển tối ưu nếu người lớn biết lắng nghe, quan sát và hiểu đúng các dấu hiệu trẻ tự kỷ từ sớm.

Thay vì lo lắng, phủ nhận hoặc trì hoãn, hãy chủ động đưa trẻ đi đánh giá chuyên sâu nếu thấy bất kỳ biểu hiện bất thường nào. Phát hiện sớm chính là món quà lớn nhất mà người lớn có thể dành cho sự phát triển của trẻ tự kỷ – một hành trình đầy thách thức nhưng cũng vô vàn cơ hội.