Dạy trẻ rối loạn phổ tự kỷ chủ động trong giao tiếp, vì sao cần?

Ở mọi giai đoạn phát triển, giao tiếp không chỉ là phương tiện truyền đạt thông tin, mà là chức năng tâm lý – xã hội cốt lõi để con người tồn tại, học hỏi và hình thành quan hệ. Với trẻ tự kỷ, khó khăn trong chủ động giao tiếp không đơn thuần là việc trẻ chậm nói hay sử dụng lời hạn chế, mà sâu xa hơn là sự khiếm khuyết về ý định giao tiếp, tức là trẻ không hiểu rằng mình có thể (và nên) tác động lên người khác để đạt được mục tiêu như thế nào. Đây chính là điểm khác biệt bản chất giữa sự chậm phát triển ngôn ngữ đơn thuần và rối loạn phổ tự kỷ. Một trẻ chậm nói vẫn thường chủ động kéo tay người lớn, ra hiệu hoặc chỉ vào vật mình muốn – vì trẻ muốn tương tác. Ngược lại, nhiều trẻ tự kỷ không có động cơ giao tiếp xã hội từ bên trong: các nhu cầu được thỏa mãn mà không cần tương tác hoặc trẻ đơn giản không ý thức được giá trị của việc tác động đến người khác.

Các nghiên cứu thần kinh học và tâm lý phát triển cho thấy: sự chủ động tương tác xã hội trong giai đoạn 0–3 tuổi là điều kiện cần để hình thành vùng não chịu trách nhiệm xử lý ngôn ngữ, lý thuyết tâm trí, khả năng điều hành hành vi và học tập từ người khác. Khi trẻ chủ động nhìn vào mắt người lớn, đưa món đồ ra để chia sẻ, hay chỉ trỏ để thu hút sự chú ý – mỗi hành vi đó kích hoạt các chuỗi phản hồi sinh học – xã hội giúp phát triển toàn diện. Với trẻ tự kỷ, nếu không được dạy một cách có hệ thống, nhiều trẻ không bao giờ bước qua được giai đoạn khởi phát giao tiếp. Kết quả là ngôn ngữ không xuất hiện tự nhiên; hành vi tiêu cực trở thành phương thức “giao tiếp thay thế”; và quá trình học hỏi bị bó hẹp trong hành vi lặp lại – không có tương tác.

Dạy trẻ chủ động giao tiếp là một chiến lược can thiệp cốt lõi, không thể trì hoãn:

Trong các mô hình can thiệp hiệu quả cao như ESDM (Early Start Denver Model), JASPER hoặc mô hình ngôn ngữ chức năng, việc dạy sáng kiến giao tiếp luôn được xem là mục tiêu hàng đầu. Không phải ngẫu nhiên mà các chương trình này đều nhấn mạnh đến:

Tạo tình huống giao tiếp tự nhiên.

Dạy trẻ hiểu rằng mình có thể ảnh hưởng đến người khác bằng hành vi giao tiếp.

Mở rộng khả năng khởi xướng và đáp ứng trong các bối cảnh thực tế.

Khả năng chủ động giao tiếp không chỉ cải thiện chất lượng ngôn ngữ, mà còn là điều kiện tiên quyết để:

Xây dựng hành vi xã hội phù hợp

Tăng khả năng tự điều chỉnh cảm xúc

Mở rộng vùng phát triển gần thông qua học từ người khác

Nếu không dạy sớm, giai đoạn vàng để phát triển các vùng não liên quan đến giao tiếp xã hội sẽ trôi qua. Khi đó, can thiệp sẽ tốn nhiều nguồn lực hơn, ít hiệu quả hơn và trẻ dễ mắc kẹt trong vòng xoáy của hành vi tiêu cực, chậm phát triển nhận thức… Dạy trẻ tự kỷ chủ động trong giao tiếp không phải là một kỹ năng nhỏ trong chương trình can thiệp, mà là một chiến lược phát triển cốt lõi, có khả năng thay đổi toàn bộ quỹ đạo phát triển của trẻ. Nếu bỏ lỡ giai đoạn sớm, ta đã đánh mất không chỉ cơ hội nói, mà cả khả năng học, sống và hòa nhập của trẻ.

Giao tiếp chủ động là nền tảng cho sự phát triển của ngôn ngữ. Khi trẻ không có nhu cầu sử dụng ngôn ngữ để thể hiện ý muốn, chia sẻ suy nghĩ hoặc tương tác với người khác, từ vựng thì dù được dạy – cũng trở nên rời rạc và không có chức năng trong đời sống thực. Trẻ có thể lặp lại nhiều từ, câu (nhại lời), nhưng không biết cách sử dụng lời nói để yêu cầu, từ chối, đặt câu hỏi hay chia sẻ. Điều này khiến tiến trình học ngôn ngữ bị lệch hướng: trẻ biết nói nhưng không biết giao tiếp.

Giao tiếp chủ động là công cụ giúp trẻ diễn đạt nhu cầu một cách phù hợp. Khi trẻ không biết hoặc không được dạy cách giao tiếp chủ động, các nhu cầu vẫn tồn tại nhưng không được đáp ứng. Hệ quả là trẻ có xu hướng dùng các hành vi thay thế như: khóc, la hét, ném đồ, tự làm đau, hoặc hành vi cưỡng ép người khác (kéo tay, đẩy, tránh né, gào khóc…). Các hành vi này không phải là sự “hư hỏng” mà chính là biểu hiện của bất lực trong giao tiếp. Nếu không can thiệp đúng cách, trẻ học rằng hành vi tiêu cực sẽ đem lại kết quả – từ đó hình thành chuỗi hành vi thách thức lặp đi lặp lại.

Chủ động giao tiếp không chỉ là để đòi hỏi mà còn là cách để bắt đầu, duy trì và kết thúc các tương tác xã hội. Thiếu kỹ năng này, trẻ khó biết khi nào nên bắt chuyện, làm thế nào để tham gia trò chơi nhóm, hay cách duy trì trò chuyện qua lại. Trẻ thường bị động, rút lui hoặc thể hiện hành vi không phù hợp trong môi trường có nhiều người. Dần dần, trẻ có thể bị cô lập, bỏ lỡ nhiều cơ hội học tập và xây dựng mối quan hệ – những yếu tố đóng vai trò cốt lõi trong sự phát triển toàn diện và khả năng sống độc lập sau này.

Học tập ở trẻ nhỏ chủ yếu diễn ra thông qua giao tiếp xã hội, bắt chước và tương tác hàng ngày. Khi trẻ không chủ động tìm hiểu, hỏi han, chia sẻ hoặc tham gia vào các tình huống xã hội, trẻ sẽ bị giới hạn trong khả năng quan sát, tiếp nhận và xử lý thông tin từ thế giới xung quanh. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến kỹ năng ngôn ngữ mà còn ảnh hưởng đến nhận thức, kỹ năng giải quyết vấn đề và khả năng thích nghi với môi trường học đường, đặc biệt trong môi trường hòa nhập.

Ngôn ngữ phát triển không chỉ là học từ vựng hay cấu trúc câu, mà quan trọng hơn là động lực để sử dụng ngôn ngữ trong thực tế giao tiếp.

Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc tự tạo ra nhu cầu giao tiếp vì không biết hoặc không cảm nhận được giá trị của việc chia sẻ ý muốn, cảm xúc, hoặc thông tin. Khi trẻ không có nhu cầu chủ động giao tiếp, việc học từ vựng trở nên máy móc và thiếu mục đích.

Ngược lại, chủ động giao tiếp sẽ kích thích trẻ muốn học các từ ngữ mới để biểu đạt nhu cầu của mình hiệu quả hơn, từ đó phát triển ngôn ngữ tự nhiên và bền vững.

Nhiều hành vi thách thức, hành vi khó kiểm soát ở trẻ tự kỷ không phải là hành vi “xấu” hay “cố ý” mà thực chất là cách trẻ giao tiếp khi không biết cách sử dụng lời nói hoặc phương tiện hợp lệ.

Ví dụ: trẻ có thể khóc lóc, gào thét hoặc ném đồ khi muốn thu hút sự chú ý hoặc đòi hỏi điều gì đó.

Dạy chủ động giao tiếp giúp trẻ có công cụ ngôn ngữ – dù là bằng lời nói, cử chỉ hay phương tiện hỗ trợ để biểu đạt nhu cầu một cách hợp lệ và hiệu quả. Điều này không chỉ giảm áp lực cho trẻ mà còn giúp giảm bớt hành vi tiêu cực, đồng thời tạo ra môi trường giao tiếp tích cực, an toàn hơn cho trẻ và người xung quanh.

Chủ động giao tiếp không chỉ dừng lại ở việc “yêu cầu” hay “đòi hỏi”, mà còn là cách trẻ bắt đầu cuộc trò chuyện, chia sẻ cảm xúc, tham gia vào các hoạt động chung hoặc yêu cầu sự giúp đỡ. Khi trẻ biết chủ động trong giao tiếp, trẻ có khả năng tham gia vào các tương tác xã hội, tạo dựng và duy trì các mối quan hệ bạn bè, thầy cô, người thân một cách hiệu quả hơn. Đây là yếu tố tiên quyết giúp trẻ hòa nhập xã hội, giảm cảm giác cô lập và phát triển kỹ năng xã hội cần thiết cho cuộc sống độc lập về sau.

Chủ động giao tiếp giúp trẻ không chỉ nhận mà còn tích cực tìm kiếm thông tin mới, đặt câu hỏi, bày tỏ sự tò mò và hiểu biết. Khi trẻ biết dùng giao tiếp để hỏi han, trẻ sẽ mở rộng khả năng học tập và nhận thức thông qua các tương tác xã hội và môi trường xung quanh. Điều này giúp trẻ phát triển toàn diện cả về mặt nhận thức, ngôn ngữ và kỹ năng xã hội. Ngược lại, trẻ không chủ động giao tiếp sẽ bị giới hạn trong vùng an toàn của mình, từ đó hạn chế sự phát triển và tiếp nhận kiến thức.

Việc dạy trẻ tự kỷ biết chủ động giao tiếp không thể chỉ dừng lại ở việc luyện từ vựng hay mẫu câu rập khuôn.

Giao tiếp không phải là “một kỹ năng” để học, mà là một năng lực có tính xã hội – chức năng – cảm xúc – nhận thức, cần được nuôi dưỡng trong môi trường sống thực tế.

Dưới đây là bốn nguyên tắc cốt lõi để đảm bảo quá trình dạy giao tiếp chủ động không chỉ hiệu quả mà còn mang lại sự chuyển hóa bền vững trong phát triển của trẻ:

Bắt đầu từ động lực thật của trẻ – không phải từ chương trình của người lớn

Trẻ chỉ giao tiếp khi có lý do. Một trẻ sẽ không có động cơ để nói nếu nhu cầu của mình luôn được đáp ứng mà không cần tương tác. Vì vậy, dạy giao tiếp phải khởi đầu từ những nhu cầu thực sự và tức thời của trẻ. ví dụ: khi trẻ muốn ăn món yêu thích, lấy món đồ chơi trên cao hoặc cần sự giúp đỡ để mở nắp hộp.

Thay vì dạy trẻ nói “con muốn” trong giờ học, hãy tạo ra các tình huống đời thực khiến trẻ phải giao tiếp để đạt được điều mình muốn. Chính trong những khoảnh khắc đó, trẻ học được rằng: “Nếu mình chủ động giao tiếp – mình sẽ được đáp ứng.”

Lưu ý: Hãy ngừng đưa đồ vật cho trẻ ngay lập tức. Thay vào đó, chờ trẻ nhìn, ra hiệu hoặc phát âm và lập tức phản hồi tích cực. Giao tiếp phải được kết nối với thành công, chứ không phải là một bài tập.

Không chờ trẻ biết nói mới dạy giao tiếp – hãy cho trẻ công cụ giao tiếp phù hợp ngay từ đầu

Ngôn ngữ nói không phải là điều kiện tiên quyết để giao tiếp. Với trẻ tự kỷ chưa có lời nói, giao tiếp thay thế (Augmentative and Alternative Communication – AAC) là một con đường quan trọng để trẻ tiếp cận thế giới.

Điều quan trọng là: trẻ cần được dạy rằng mình có thể “nói” bằng nhiều cách khác nhau như sử dụng tranh ảnh (PECS), cử chỉ, ký hiệu tay hoặc thiết bị phát giọng nói.

Nhiều nghiên cứu đã chứng minh: khi trẻ được tiếp cận sớm với AAC, không những khả năng giao tiếp tăng rõ rệt mà còn tạo nền tảng thuận lợi cho ngôn ngữ nói phát triển sau này (Schlosser & Wendt, 2008).

Lưu ý: Đừng đợi trẻ biết nói mới dạy “nói”. Hãy chủ động chọn một hệ thống AAC phù hợp với năng lực hiện tại của trẻ và bắt đầu dạy cách yêu cầu, từ chối, chọn lựa, chia sẻ – bằng bất cứ hình thức nào trẻ có thể sử dụng.

Giao tiếp là một hành động xã hội – không phải là học từ vựng

Một sai lầm phổ biến trong dạy trẻ tự kỷ là tập trung vào việc “gắn nhãn” đồ vật: dạy trẻ nói “quả táo”, “con mèo”, “quả bóng”… mà không có mục đích tương tác. Nhưng giao tiếp thực sự không nằm ở việc gọi tên – mà ở việc biết dùng lời nói (hay hành vi giao tiếp) để ảnh hưởng đến người khác.

Giao tiếp chủ động là khi trẻ biết khởi xướng yêu cầu, đưa ra đề nghị, từ chối hoặc chia sẻ cảm xúc – chứ không phải chỉ lặp lại từ đã học. Mọi từ vựng nên được dạy trong tình huống xã hội có mục đích, trẻ thấy mình có vai trò và quyền kiểm soát cần thiết.

Lưu ý: Thay vì dạy trẻ gọi tên “kẹo”, hãy để trẻ đói một chút, thấy kẹo mà không với tới, rồi gợi ý cách yêu cầu bằng tranh, cử chỉ hoặc lời. Trẻ phải cảm thấy rằng “nói” là cách để đạt được điều mình muốn – không phải chỉ là trò chơi ngôn ngữ.

Trẻ học giao tiếp tốt nhất khi được sống trong những tương tác có ý nghĩa

Giao tiếp là hành động có ngữ cảnh, có người đối thoại, có sự chờ đợi, phản hồi, thất vọng, bất ngờ… Những điều này không thể mô phỏng trọn vẹn trong các bài học dạy kỹ năng rập khuôn. Vậy nên cần dạy giao tiếp trong tình huống thật, đời thường với người thật, vậy thật, cảm xúc thật.

Lưu ý: Biến mọi hoạt động hàng ngày thành cơ hội dạy giao tiếp: khi mặc quần áo, ăn sáng, ra công viên, đi siêu thị, chơi xếp hình… Mỗi tình huống đều có thể trở thành “giờ học” nếu người lớn biết tạo không gian chờ, gợi mở tương tác, và phản hồi có chiến lược.

Như vậy: Giao tiếp chủ động không thể được “truyền đạt” như một kiến thức, mà phải được “gieo trồng” qua những tương tác giàu ý nghĩa, lặp đi lặp lại trong cuộc sống hàng ngày. Việc dạy trẻ tự kỷ chủ động giao tiếp là hành trình xây dựng nền tảng cho sự phát triển toàn diện, trẻ được sống như một chủ thể biết mong muốn, biết tác động và biết kết nối với thế giới.