Chương trình dạy trẻ tự kỷ theo phương pháp ABA/VBA giúp con phát triển ngôn ngữ, hành vi và kỹ năng giao tiếp. Thông qua các hoạt động cá nhân hóa, con dần học cách biểu đạt, tương tác và thích nghi nhẹ nhàng. Mỗi tiến bộ nhỏ đều được ghi nhận, nuôi dưỡng bằng sự kiên nhẫn và yêu thương.
Chương 6: Đánh giá phản ứng của bé với môi trường xung quanh (Phần 2)
DẠY BÉ CHƠI
Khi chúng tôi bảo các phụ huynh là điều đầu tiên họ cần dạy trẻ tự kỷ là yêu cầu điều bé muốn, các cha mẹ thường nói :”Con tôi chẳng thích gì cả!”. Bé nào cũng có ý thích của mình hết và chúng ta có thể làm tăng và đa dạng hóa những điều bé thích. Chúng ta phải dạy bé thích nhiều thứ thì chúng ta mới có thêm cơ hội dạy bé, đồng thời cho bé nhiều hoạt động vui nhộn để bé tham gia, tạo động lực thúc đẩy bé chứ không tạo “vật tự kích thích” cho bé. Coi trọng việc làm cho bé thích “chơi” không bao giờ là thừa. Chúng ta có thể dạy bé chỉ tranh, bắt chước động tác, bắt chước lời nói trong những bối cảnh dàn dựng, nhưng bé có thể vẫn không biết ứng dụng những kỹ năng này nếu chúng ta không dạy bé sử dụng chúng trong đời thường. Hơn nữa, nếu những sự vật trong đời thường (đồ chơi, trò chơi, mọi người) không hấp dẫn với bé, chúng ta mới chỉ tạo ra được động lực nhân tạo để bé nói trong môi trường nhân tạo (ngồi bàn) với kích thích giác quan nhân tạo và những vật thưởng nhân tạo (video, kẹo, khao). Vì thế mục tiêu xuyên suốt của mọi chương trình trị liệu là phải gắn động lực thúc đẩy bé (thức ăn, vuốt ve, mùi v.v…) với những vật mới để tạo thêm ra nhiều điều bé thích thú (động lực thúc đẩy có điều kiện).
Để biết được bé thích loại đồ chơi hay hoạt động gì, chúng ta cần quan sát những hành vi tự kích thích bé vẫn làm và tìm hiểu phản ứng của bé với các cảnh tượng, âm thanh, vị và chuyển động trong môi trường (kích thích giác quan của bé). Những câu hỏi này sẽ dẫn dắt bạn trong quá trình tìm hiểu từng bé. Bạn có thể không có ngay câu trả lời cho một số câu hỏi. Để trả lời câu hỏi này, hãy để bé tiếp xúc với các cảnh quan, âm thanh, xúc giác và vị giác khác nhau rồi xem bé phản ứng ra sao. Khi bạn đã có câu trả lời, hãy dùng thông tin này để quyết định loại đồ chơi/hoạt động thích hợp nhất cho bé. Thông tin bạn thu thập được có thể cho bạn một vài gợi ý. Quan trọng là mỗi khi bạn giới thiệu một đồ chơi hay hoạt động mới, bạn cần gắn chúng với “động lực thúc đẩy” bé. Có nghĩa là, hãy làm những gì bé có thể không thích lắm cùng với những gì bạn biết bé thích. Ý tưởng này cần áp dụng với mọi hoạt động mới bạn giới thiệu với bé. Bạn có thể gắn kết mình với bất cứ “động lực thúc đẩy” nào của bé. VD, nếu bé thích được ôm chặt, hãy gắn hành động này với việc đọc sách. Nếu bé thích nhìn các vật quay tròn, hãy chọn các đồ chơi có bộ phận biết quay. Nếu bé thích nói giọng giả, hãy nói giọng đó khi chơi với bé. Nếu bé thích âm nhạc, hãy hát hoặc cường điệu vẻ mặt khi tiếp xúc với bé. Khi bé đã bám bạn hoặc thích hoạt động đó, chúng ta có thể dạy bé yêu cầu hoạt động đó hoặc một phần hoạt động đó. Nếu bé chưa có ngôn ngữ, bạn có thể dạy bé yêu cầu hoạt động đó bằng ra dấu hoặc tranh. Tiếp theo, chúng ta sẽ bàn chọn phương tiện giao tiếp thích hợp nhất cho bé. Bạn có thể dừng ở trước từ cuối để xem bé có điền nốt từ cuối vào không. Đây là một phần của hội thoại trao đổi tin nhưng cũng là một phần của nội dung yêu cầu vì bé hồi đáp thì hoạt động sẽ tiếp tục. Sẽ có nhiều đồ chơi/hoạt động giới thiệu với bé được coi là đồ chơi “tự kích thích”. VD bánh xe quay. Đó là những loại đồ chơi mà nếu để bé một mình với đồ chơi, bé sẽ quan sát và chơi đi chơi lại vật đó suốt ngày một cách đơn điệu. Quan trọng là đừng để bé chơi một mình với đồ chơi theo kiểu này vì như chúng ta đã nói đến ở phần trước, những hành vi tự kích thích này, bản thân chúng, đã là hấp dẫn với bé. Để bé không gia tăng những hành vi tự kích thích, hãy giảm thiểu cơ hội bé tiếp cận với những đồ chơi này. Chúng ta đang cố gắng gắn những “động lực thúc đẩy” bé – đồ chơi “tự kích thích” – với việc giao tiếp, tương tác với ta. Đó là những đồ chơi cần phải giữ ở một nơi bé chỉ có thể chơi cùng người lớn. GV cần phải khống chế một phần hoặc toàn phần đồ chơi đó để trẻ không bị rơi vào tình trạng tự kích thích và quên cả GV! Nếu bạn thấy bé thích một loại đồ chơi hay hoạt động, hãy cố tìm ra những vật khác cho bé kích thích giác quan tương tự. Một loại đồ chơi/hoạt động nữa cần quan tâm là những loại kết hợp “nhân quả” với chơi đóng giả. VD cái rửa xe có thể phun ra nước, lò nướng thả bọt khi đun hoặc bồn rửa đồ chơi thoát được nước khi ấn. Nếu bé thích tính “nhân quả” của đồ chơi, bạn luôn có thể làm bé hồi đáp bằng cách điều khiển một phần của đồ chơi. VD, nếu bé muốn thấy bọt thoát ra khỏi lò nướng, bé có thể sẽ yêu cầu “bật bếp” nếu bạn để tay ở công tắc!
Một trong những lỗi lớn nhất mọi người thường mắc phải là ngồi chơi gần bé và hỏi bé thật nhiều câu. Đó không phải là chơi, mà là kiểm tra bé (dạy trẻ tự kỷ), và bé có thể thấy khó chịu. Hãy tránh ra lệnh cho bé và chỉ chơi đồ chơi cùng bé. VD, nhiều bé thích “giọng giả” và những ngữ điệu cường điệu, đặc biệt là trẻ thích âm nhạc. Trong trường hợp này, bạn có thể hát hoặc nói có vần điệu khi chơi đồ chơi với bé. VD, khi bạn cho bé nhún nhảy trên quả bóng, bạn có thể nói “bóng nhảy, bóng nhảy, hãy rơi đi”. Rồi để bé rơi khỏi bóng khi nói đến từ “rơi”. Nếu bé thích trò này khi bạn làm đi làm lại, bạn sẽ thấy bé nhìn bạn và chững lại chờ khi bạn lại gần bé và nói “rơi”. Khi đó hãy dừng trước từ “rơi”, bạn có thể thấy bé điền từ “rơi”! Hãy tránh thuật lại những gì bạn thấy bé đang làm mà hãy tham gia cùng bé. VD, nếu bé đang cho tàu chạy trên đường ray, hãy lấy một cái tàu khác và giả vờ đâm vào tàu của bé hoặc rượt đuổi tàu của bé quanh đường ray. Nếu bé cứ lặp đi lặp lại một số trò, hãy chọc phá bé một cách tếu táo. VD, nếu bé cứ chạy vòng quanh phòng, hãy nhấc bổng bé lên và cho bé làm tàu bay bay quanh phòng. Có bé chỉ mon men quanh đồ chơi một thời gian rồi mới lại gần thử chơi. Nếu bé vẫn có tính này từ trước, hãy để đồ chơi đó trong phòng vài ngày mà không sờ đến. Sau đó bạn bắt đầu chơi đồ chơi một mình khi bé ở trong phòng nhưng đứng từ xa. Hãy để cho bé thấy nơi bạn cất đồ chơi mà bé không thể lấy được. Hãy để bé đến chỗ bạn khi bạn đang chơi đồ chơi, đừng mang đồ chơi đến chỗ bé. Một đứa trẻ lảng tránh đồ chơi lần đầu tiên ta đưa bé không có nghĩa là về sau bé sẽ không thích nó. Hãy nhớ là nhiều bé chỉ chơi mãi một đồ chơi hoặc nghe mãi một câu chuyện lần nào cũng giống lần nào. Nếu có trường hợp đó, hãy quan sát kỹ người bé thích chơi cùng để xem cái gì hấp dẫn bé. Có thể là vì giọng giả hoặc cách nói một từ nào đó. Để không khuyến khích bé chơi “bất biến”, chúng ta cần phân tích thông tin để biết làm thế nào bé có thể chơi cũng đồ chơi đó nhưng theo cách khác mà cũng hấp dẫn không kém phần với bé.
Hãy nhớ là một số bé trở nên đặc biệt hưng phấn khi chơi với một số đồ chơi, đặc biệt là những đồ chơi “tự kích thích”. Nếu bạn dạy trẻ tự kỷ và thấy bé có vẻ rất hiếu động và không thể tập trung vào bạn, hãy cho bé nghỉ và làm một hoạt động khác đem lại kích thích giác quan khác. VD, nếu bé nhún nhảy và vỗ tay khi chơi quay, bạn có thể yêu cầu bé ngồi xuống nghỉ và sau đó đọc một quyển sách trong một phòng nhỏ hoặc đi làm bánh sandwiches bằng gối ngủ. Phải lưu ý đừng vô tình khuyến khích hành vi xấu của bé khi bạn phản ứng lại hành vi của bé. Bạn quyết định dựa vào thông tin về bé nhưng cũng cần thăm dò: chỉ chuyển sang một hoạt động khác khi trẻ đã làm hành vi ta muốn.
Chơi giai đoạn đầu
Người ta nhận thấy kỹ thuật dạy trẻ tự kỷ dưới đây có thể làm tăng chú ý của bé đến một người và/hoặc một thứ đồ chơi. Cần nhớ là mục tiêu ở giai đoạn này là để bé cho phép bạn cùng chơi với bé và bạn sẽ trở thành tác nhân gây hứng thú cho bé trong bối cảnh đó.
- Tạo cho bé hồi hộp mong chờ. Nhắc đi nhắc lại một số từ hoặc trình tự động tác theo cùng một kiểu rồi đột ngột dừng.
VD: Chơi Ú Òa – nói Òa trong khi tiến đến gần bé và bỏ khăn trùm đầu ra. Khi bé đã chú ý đến bạn rồi, bạn sẽ thấy bé cười và giao tiếp mắt với bạn khi bạn tiến lại gần. Bé sẽ bật cười khi bạn bỏ khăn ra. Khi bạn bắt đầu thấy bé làm như vậy, hãy dừng lại ngay trước từ “Òa”. Bé có thể nói “Òa” và bỏ khăn ra khỏi đầu bạn!
- Hãy làm một điều bất ngờ. Lặp đi lặp lại một hoạt động rồi bất ngờ đổi trình tự.
VD Nếu bé đang ăn bánh, hãy nói “Cô đói quá” và tiến về phía cái bánh giả vờ bấu vài miếng.
Nếu bé đã chịu để cho bạn làm điều này vài lần, hãy đến gần bé, và giả vờ ăn phát ra tiếng to!
VD: Nếu bé cứ dùng xẻng xúc mãi cát/gạo vào xô và xem chúng chảy xuống xô, hãy giả vờ ăn nó! Hoặc mang một nhân vật bé thích (VD Elmo?Barney?) đến và chơi trò ăn.
- Lặp lại hành động của bé rồi biến nó thành trò chơi.
VD: Bé giẫm lên quả thông trong buổi đi bộ. Bạn cũng giẫm lên quả thông và nói “Mẹ thấy một quả này? Giẫm”. Sau đó bảo bé “Đến lượt con – Giẫm” khi bé giẫm lên quả thông. Trong lúc chơi, bạn có thể tìm thêm quả thông khác và xếp chúng thành hình tròn hoặc hình khác để chơi trò “Giẫm”.
- Tếu táo chọc phá trò chơi của bé.
VD: Bé cứ trượt lên trượt xuống cầu trượt trong nhà, đâm vào gối đặt dưới cùng. Nhẹ nhàng chộp lấy chân bé ở trên đầu cầu trượt và lắc người bé, nói “ôi, tôi bắt được nó rồi”. Hãy nhìn xem bé có cười không thì biết ngay là bé có thích trò này không. Đợi bé giao tiếp mắt với bạn rồi nói “Đi không?” rồi thả bé trượt xuống cầu trượt. Hoặc nếu bé chạy vòng tròn rồi đâm vào đệm ghế salon, để vài cái gối dưới sàn nhà và đâm vào đó. Nhớ là bạn và bé phải lần lượt đâm vào đó!
- Gắn từ/âm thanh với những gì bé đang làm.
VD: Khi bé ngồi vẽ một mình, hãy nói “vẽ, vẽ, vẽ” hoặc “tròn, tròn, tròn rồi dừng”, hoặc “nét lên rồi xuống, nét lên rồi xuống” (để miêu tả những gì bé làm). Hãy nói bằng giọng bé vẫn thích (VD, hát, trầm, cường điệu). Gắn những từ/âm này với vật bé thích sẽ có thể khiến bé sử dụng những từ/âm thanh này về sau.
- Dùng động tác/biểu lộ nét mặt cường điệu để làm bạn thật khác biệt
VD: Mở to mắt, ngã bùm xuống, khóc ngoác miệng và lấy tay quệt nước mắt.
- Đem lại nghĩa cho âm bé phát ra
Kể cả nếu bạn không nghĩ bé đang nói một từ có nghĩa, hãy nghe âm thanh bé phát ra và hành động như thể chúng có nghĩa.
VD Khi bé vẽ, bé bi bô và nói những âm nghe như “mặt trời” thì bạn hãy lấy bút vẽ ngay mặt trời như thể bé yêu cầu bạn vẽ nó.
- Giới thiệu các nhân vật khác vào trò chơi
VD: Bé thích được bạn cho bật nhún trên quả bóng. Mang một đồ chơi khác ra và cho chúng bật nhún trên quả bóng. Nếu bé đẩy những nhân vật đó ra khỏi quả bóng, hãy nói “Elmo, đi chỗ khác” lúc bé đẩy nhân vật đó đi.
Chơi giai đoạn tiếp theo khi dạy trẻ tự kỷ
Mỗi bé một khác nên bạn phải quan sát kỹ bé để quyết định khi nào thì đưa thêm những yêu cầu khác vào hoạt động. Một khi bé đã yêu cầu đồ chơi hay hoạt động, bạn có thể tăng số lần bé phải yêu cầu để đạt được điều bé muốn. VD, khi bé liên tục đòi chơi bóng, cho bóng vào một cái thùng đựng trong suốt và dạy bé yêu cầu mở thùng. Sau đó, bạn có thể dạy bé yêu cầu bạn lăn hoặc đập bóng hoặc bạn có thể cho bé chọn màu bóng. Quan trọng là đừng tăng số lượng yêu cầu quá nhanh nếu không bé sẽ không muốn tham gia nữa. Điều này vẫn thường được gọi là “tiêu diệt động lực thúc đẩy”. Đó là khi ta tạo thêm quá nhiều yêu cầu làm cho bé thấy thà lảng tránh còn hơn là tham gia hoạt động. Tình trạng này rất hay gặp, tôi thường nghe phụ huynh nói lại là con họ đã từng thích một đồ chơi hay trò nào đó nhưng bây giờ thì không. Một cách nữa tiêu diệt hứng thú của bé là để bé dễ dàng có được đồ chơi đến nỗi chúng trở nên không còn hấp dẫn (nhàm chán). VD, bé có thể rất thích chơi bóng bay với bạn nhưng nếu ngày nào cũng chơi 10 lần thì trò này không còn vui thú nữa! Thỉnh thoảng cũng phải ngừng chơi một trò bé đang cao hứng và chuyển sang trò khác cũng hấp dẫn như thế với bé. Bằng cách liên tục khám phá ra các đồ và trò chơi bé thích, tăng dần yêu cầu và thường xuyên đa dạng hóa các hoạt động của bé, bạn có thể giữ được tính hấp dẫn của đồ và trò chơi.
Một số bé chỉ có một số hữu hạn những trò yêu thích và không chịu chơi trò mới. Trong trường hợp này, có lẽ cứ để bé quan sát bạn chơi trò mới khi bé ăn món bé thích hoặc uống nước hoa quả (kỹ thuật gắn kết động lực thúc đẩy). Khi bé bắt đầu cười và tiến đến chỗ các vật tham gia trò chơi, là lúc bé đã sẵn sàng chơi trò mới rồi đấy.
Ở giai đoạn này, bạn có thể mở rộng trò chơi bằng cách đưa thêm các sự vật mới khác lệ thường ngày hoặc các nhân vật mới vào trò chơi. VD, nếu bé thích nhìn các con vật chạy quanh đường tàu, thì ta có thể dùng tàu đưa các con thú đến vườn thú hoặc trang trại, bất cứ nơi nào chúng cư trú. Đưa thêm các phần mới vào một trò hấp dẫn bé để dạy thêm điều mới cho bé. Nên lưu ý đừng thêm quá nhiều yêu cầu và quá nhanh, kẻo bé sẽ mất hứng với trò đó hoặc chỉ chơi khi không có bạn ở đó!
Dùng chính một phần của trò chơi bé thích để động viên bé chơi trò khác. VD, nếu bé thích chơi mặc quần áo cho búp bê, hãy để bé thay quần áo để đi biển hoặc đi công viên! Nếu bé thích chơi với động vật, hãy làm như thể các con vật quyết định chúng muốn chơi khác.
Một cách nữa để tiến lên chơi tinh vi hơn là sử dụng băng video bé thích. Lấy một vài nhân vật trong băng và chơi diễn xuất một số cảnh trong băng. Dừng băng và để các nhân vật đồ chơi nhắc lại tình huống vừa quan sát. Đây cũng là một cách gắn đồ chơi với động lực thúc đẩy bé và cho bé lời thoại để sử dụng trong khi chơi. Thay đổi dần lời thoại để bé không bị giới hạn ở việc chỉ biết diễn lại một đoạn băng.
Trong khi dạy trẻ tự kỷ chơi, một số người dễ có xu hướng vẫn duy trì tốc độ nói nhanh và hỏi liên tục như khi ngồi học bàn. Hãy tránh làm việc này. Hãy làm mẫu nội dung gọi tên, đợi bé biết hiểu đáp và làm nhiều nội dung “giải quyết vấn đề” khi chơi. Cho bé quyền lựa chọn chơi theo kiểu nào. VD, nếu bạn đạng chơi với Barney và Barney ốm thì bạn nên cho Barney đi bác sỹ hay đi công viên? Nếu Loftie không nâng được một cái ống to, Scoop có nên giúp Loftie hay nên đặt ống xuống? Cho bé quyền tiếp tục yêu cầu nhưng mở rộng trò chơi. Trò chơi phải khác công việc! Tác giả khuyên bạn nên dùng trò chơi để dạy bé điều mới, còn thời gian học bàn thì để tăng tốc và tập hồi đáp đúng các bài tập đa dạng và tổng hợp. Làm như vậy khả năng khái quát hóa của bé có thể gia tăng và làm cho ngữ cảnh học thêm vui! Khi hội thoại và các trò chơi đã gắn chặt với động lực thúc đẩy bé đến mức chính chúng trở nên hấp dẫn, bé sẽ sẵn sàng học những điều bé không quan tâm và có thể học theo trường thường.
Dạy trẻ tự kỷ chơi tinh vi hơn
Đây là thời điểm bé được chơi đồ chơi theo ý chúng và được chỉ đạo mọi người xung quanh làm theo ý bé. Trong thời gian mới học chúng ta khuyến khích bé làm điều này để bé hiểu “Nếu bé nói thì bé được”. Đôi khi cách này tạo ra một quái vật nhiễu sách, bé sẽ đòi đặt miếng ghép hình cạnh đường tàu chạy theo sự chỉ đạo của bé.
Tuy nhiên, nếu bạn muốn dạy bé biết chơi cùng trẻ khác, bạn phải dạy bé rằng không phải lúc nào bé cũng được chỉ đạo trò chơi. Chúng ta đã dạy bé cái sơ đẳng của nguyên tắc này khi chúng ta bắt bé đợi đến lượt trong những trò bé chỉ đạo và có thể mở rộng nội dung dạy này bằng cách lần lượt đưa ra ý tưởng cho các trò sau. VD, khi xây đường chạy bằng đá hoặc hình khối, sẽ lần lượt hỏi ý kiến bạn chơi sẽ đặt tiếp chất liệu gì. Nếu ý tưởng được tán đồng thực hiện, có thể dạy bé tán thưởng bạn chơi.
Thông qua chơi tinh vi, ta có thể tái tạo lại những tình huống xã hội mà trẻ gặp khó khăn. VD, nếu bé chơi với các bạn khác ở sân chơi không ổn thì khi chơi với các đồ chơi, có thể dạy bé biết mình được làm những gì ở sân chơi. Hoặc nếu bé có vấn đề với trẻ khác, có thể diễn lại tình huống này.
Nguồn: Tài liệu do mẹ Cong dịch năm 2007
Chương trình dạy trẻ tự kỷ theo phương pháp ABA/VBA
