Chương trình dạy trẻ tự kỷ theo phương pháp ABA/VBA giúp con phát triển ngôn ngữ, hành vi và kỹ năng giao tiếp. Thông qua các hoạt động cá nhân hóa, con dần học cách biểu đạt, tương tác và thích nghi nhẹ nhàng. Mỗi tiến bộ nhỏ đều được ghi nhận, nuôi dưỡng bằng sự kiên nhẫn và yêu thương.
Chương 7: Đồ chơi bé thích với phương pháp ABA
Đây là danh sách những đồ chơi đầu tiên mà hầu hết các bé đều thích. Hãy lưu ý mỗi bé một khác nên hãy chọn những đồ chơi giống với những gì bé thích hoặc những gì bé làm để tự kích thích bản thân.
Mục tiêu đầu tiên là để tìm ra càng nhiều loại đồ vật (kích thích) để dùng làm phần thưởng trong khi dạy bé. Bằng cách quan sát và giới thiệu các vật khơi gọi được phản ứng của bé tới các giác quan (kích thích) chúng ta có thể xây dựng được một danh mục đáng kể những vật có thể làm phần thưởng cho bé. Hãy nhớ là không nên để bé chơi một mình với những đồ chơi này. Chúng ta không muốn bé tiếp tục tự kích thích bằng những hành vi hay đồ chơi tự kích thích. Thay vào đó, những đồ chơi này nên được sử dụng để lôi kéo bé tham gia (gắn kết cha mẹ/giáo viên và âm thanh/từ với phần thưởng). Có thể sử dụng những trò và đồ chơi này, cùng với yếu tố hồi hộp, nét mặt sinh động, tiết chế một phần đồ chơi, và yếu tố bất ngờ để biến bạn thành một phần trong niềm vui của bé! (gắn kết với động lực thúc đẩy bé)
Những đồ chơi chuyển động theo đường thẳng (kích thích thị giác) – Nếu chỉ cho bé xem đồ chơi không thì không có tác dụng. Hãy để đồ chơi chạy tới chạy lui chỗ bé giống cách bé vẫn di chuyển vật để tập trung sự chú ý của bé. Cho bé xem đồ vật thật hứng thú hoặc thể hiện kịch tính trong giọng nói hoặc nét mặt để bé thấy bạn thích thú vật đó thế nào!
- Các dụng cụ vẽ và tô màu – bút đánh dấu, bút màu, bút chì
- Dụng cụ để đập, đánh, bắt – thìa gỗ, dùi trống, dao bay, lưới chống bọ, gậy bóng chày, xẻng
- Vật tự chạy, hoặc làm cho chạy, theo đường thẳng – gạo/cát/hạt đậu đổ từ cốc, tàu hỏa, ôtô, những đường thẳng mọi người vẽ, chân búp bê/con vật, đũa thần, gậy có dây tua ở đầu, bình tiêm hoặc bình thể thao đựng nước, vòi nước
- Ống dẫn nước mưa hoặc đồ chơi có nước chảy từ đầu này sang đầu kia khi đặt nghiêng
Đồ chơi quay tròn (kích thích thị giác) – Có bé thích vật chỉ quay và không có tiếng, có bé thích vật phát sáng và có bé thích vật quay nếu có nhạc. Hãy thử các đồ chơi quay tròn khác nhau để biết bé thích dạng nào. Nhớ là khi chơi với bé bạn vẫn điều khiển được một phần đồ chơi, ngồi xuống cùng tầm với bé và thật gần ở khoảng cách bé chấp nhận và dùng cơ thể (biểu lộ nét mặt, động tác cường điệu), tạo hồi hộp và bất ngờ để bạn trở thành niềm vui của bé (gắn kết với động lực thúc đẩy bé). (phương pháp ABA)
- Bánh răng/bánh xe- tự động và cơ.
- Con quay- có ánh sáng, âm thanh và không có.
- Gậy có tua vải ở đầu, quay vòng tròn
- Đồ chơi “Bee Bop” Flower – có 3 vòng tròn quay tròn trên có hoa và các con vật xếp chồng lên. Có thể tìm mua ở các cửa hàng đồ chơi cho trẻ sơ sinh.
- Đèn nhấp nháy với đồ chơi trên cùng hoặc đèn nháy thành hình tròn.
- Đồ chơi “Đu quay”, Bánh xe của phà, cối xay gió, ôtô trên đường, tàu hỏa trên đường ray.
- Đồ chơi âm nhạc có các bộ phận quay tròn
- Bóng bay có thể bay lên khi thả ra, quay tròn khi chúng xì hơi.
Chuyển động (kích thích tiền đình) – Nhiều bé thích được chuyển động và đồ chơi tạo ra chuyển động. Cần thận trọng quan sát bé liệu chuyển động đó có kích thích bé quá đà không. Theo OT literature, nói chung, chuyển động tới lui ít kích thích hơn chuyển động từ bên này sang bên kia. Chuyển động kích thích nhất có lẽ là chuyển động quay tròn và ta cần thận trọng khi sử dụng chuyển động này. Kết hợp nhiều chuyển động thường kích thích hơn một chuyển động. Vì thế, nếu ta muốn làm bé bình tĩnh, bạn có thể cho bé chuyển động rung, còn nếu bạn muốn khuấy động bé, bạn hãy cho bé chuyển động theo nhiều kiểu đa dạng.
- Người – rung khi bé ngồi ghế rung hoặc khi đang đứng – Có bé thích chuyển động nhưng lại không thích bị sờ nên cần thử nghiệm các tư thế bế bé khác nhau.
- Ghế rung, ngựa rung, các trò bé cưỡi và rung.
- Đu quay- loại thông thường hoặc tự tạo. Các chất liệu khác nhau như Lycra có thể tạo nhiều áp lực hơn và khoảng không hẹp có thể làm bé thích đu hơn. Có nhiều loại đu “trị liệu” khác nhau trên thị trường có thể làm các chuyển động khác nhau kết hợp với các dạng tiếp xúc khác nhau. Hãy thử nghiệm xem bé thích gì.
- Chạy- Cần xem bé có thể phân biệt giữa môi trường khiến việc chạy trở nên vui thú (VD chơi đuổi nhau) và có thể nguy hiểm (chạy xuống đường). VD, bạn có thể chỉ chơi đuổi nhau ở trong một phòng ở nhà chứ không ở phòng khác hoặc ngoài nhà để tạo ra nhiều bối cảnh khác nhau khiến bé không chạy trốn bạn khi bạn không chơi nữa. Dạy bé những phản hồi an toàn như “dừng lại” hay “đến đây” nếu bạn sẽ chơi đuổi nhau với bé.
- “Ngồi và quay”, Đu quay tròn, các vật bé cưỡi được quay tròn – Như đã nói ở trên cần thận trọng với kích thích này.
- Nhảy – trên bạt lò xo, giường, đệm
- “Đâm”- Nhảy vào đệm, chơi ngã ngửa trên giường (tất nhiên là nhẹ thôi)
Sờ (kích thích xúc giác) – Nhiều bé thích cảm giác những gì dinh dính. Có bé hưởng ứng với các dạng mát xa hoặc ấn sâu. Hầu hết các bé thích được ấn sâu bằng lòng bàn tay chứ không thích ấn nhẹ không êm nhưng hãy thử nghiệm tất cả bởi mỗi bé một khác. Nhớ để ý xem bé phản ứng thế nào với kích thích xúc giác và khứu giác. Có bé thích kích thích xúc giác nhưng lại ghét các mùi. Cần thử các các vật có mùi và không mùi. (phương pháp ABA)
- Băng dính
- Gak, Goo và các chất liệu nhầy/nhão. Có thể mua hoặc làm theo công thức món ăn của trẻ.
- Các đồ chơi cao su dẻo- con rắn, các nhân vật, con vật trong phim hoạt hình- Có thể tìm mua ở các gian hàng khoa học hoặc trong “Gak” containers.
- Găng tay bắt bóng với mặt trước dính để giữ bóng (hoặc để ném cái gì vào!)
- Băng dính trên các chất liệu.
- Cát, hạt đậu, gạo, bột mỳ với thịt, hố bóng – Có bé thích chơi vùi một phần cơ thể vào những thứ kể trên.
- Cuộn trong chăn, khăn tắm, áo gi lê, ôm, bấu gối hoặc đệm
- Bơi/chơi dưới nước
- Bò dưới/qua lều hoặc đường hầm
Mùi / Vị – Có bé thích mùi nặng hoặc đặc trưng. Với những bé này, cứ đồ chơi nào có mùi là kích thích.
Âm thanh – Có bé thích đồ chơi có tiếng lạ hoặc đồ chơi biết nói, có bé lại không thích chúng nhất là nếu tiếng động bất ngờ và to. Khi giới thiệu những đồ chơi này cho bé, lúc đầu nên để đồ chơi cách xa bé rồi quan sát xem bé phản ứng ra sao. Với các đồ chơi có tiếng ồn, để giấy dính, bìa cát tông hoặc xốp trước vật phát ra tiếng động để giảm âm thanh có thể làm bé hưởng ứng. Nhiều bé phản ứng với âm nhạc nhưng không với “lời nói”. Nếu vậy, cần nói giọng có vần điệu hoặc như đang hát khi nói với bé thì bé mới hưởng ứng. Nói nhanh, như với người lớn có thể gây khó chịu với một số bé. (phương pháp ABA)
Hãy thử các sắc thái,cung bậc và tốc độ nói khác nhau để quan sát phản ứng của bé.
- Que nhạc, vật phun mưa, các nhạc cụ
- Đồ chơi biết nói, máy tính đồ chơi, các con vật phát ra âm thanh
- Âm nhạc với nhịp độ khác nhau – mỗi bé có thể có ý thích khác nhau nên hãy thử các dạng khác nhau.
Chương 8: Các đồ chơi và trò chơi làm phần thưởng với phương pháp ABA
VỚI BÉ THÍCH ĐƯỢC DI CHUYỂN NHIỀU
Xích đu – Đẩy, cao hơn, nhanh hơn, đẩy cho con, quay tròn
Cưỡi rổ đựng quần áo – đẩy, đi, tăng tốc, giảm tốc độ, dừng
Quay tròn/ ”ngồi và quay”, đu quay vòng tròn, spinning chair- up, quay tròn, đi, tăng tốc, xuống
Nhún nhảy trên bóng – lên, xuống, đi, cưỡi
Cưỡi trên lưng ngựa rung rinh và trên lưng giáo viên – giddy-up, hí, cưỡi, ngựa
Đệm lò xo – nhảy, dừng, đi, cao hơn, tên các thú nhồi bông, các nhân vật nhảy cùng bé, cưỡi, la ó
VỚI TRẺ THÍCH ĐƯỢC BẤM SÂU VÀ/HOẶC THÍCH CÙ
Ôm – ôm, chặt hơn, các bộ phận cơ thể
Cù – cù, các bộ phận cơ thể
Cuộn mình vào sau gối, đệm, chăn
VỚI TRẺ THÍCH KHOẢNG KHÔNG HẸP
Lều, các hộp lớn, các đường ống, chăn, trong, ngoài, “Pop Goes the Weasel”, mở, đóng, tối, sáng, giấu
Ú oà, ngủ, thức, ngày, đêm
Với bé thích các vật quay tròn hoặc chuyển động
Con quay, bánh răng, bánh xe – cho vào, đẩy, kéo, bật, tắt, yêu cầu lấy màu hoặc kích cỡ nào đó
Bóng bay – thổi, to hơn, màu, kích cỡ
Bong bóng – thổi, kích cỡ (tùy thuộc vào ống thổi), “bong bóng sờ được”, các bộ phận trên cơ thể, các địa điểm, mở, vào, ứơt
Các loại khăn quàng cổ màu sắc – màu, địa điểm, ú òa, trốn, ra ngoài
VỚI BÉ THÍCH ÂM THANH
Que nhạc, đồ chơi biết nói, nhạc cụ – nhanh, chậm, ồn, lặng, bài hát
VỚI BÉ THÍCH CÁC VẬT DÀI, HẸP (GẬY)
Que nhạc – ồn, lặng, nhanh, chậm, chơi chung
Ống – đẩy, kéo, vào, ra, dài, ngắn, nặng, nhẹ
Que có tua vải ở đầu /que phát sáng – vòng quanh, lên, xuống, dài, ngắn, các màu
VỚI BÉ THÍCH MÀU SẮC VÀ ÁNH SÁNG
Lite Brite – màu sắc, tên vật, địa điểm
Đèn nhấp nháy – chiếu vào tên/vật, tìm, nhìn, các địa điểm
Đồ chơi bật đèn, các trò chơi điện tử, que phát sáng
Ooglies – bật/tắt, cười, làm trò, cù, dừng lại, đặt câu hỏi, các bộ phận trên cơ thể
VỚI BÉ THÍCH MÙI VỊ
Sách có trang có thể xé ra và gửi, bút đánh dấu có mùi hoặc đất nặn – màu sắc, mùi, mũi, các vật
VỚI BÉ THÍCH NHIỀU LOẠI CHẤT LIỆU
Hạt đậu và hạt gạo – trốn, vào, ra, phủ, lấp đầy, đổ ra, đổ sang, to, nhỏ
Bóng để nén Tension ball/Koosh ball – vặn, giấu, các địa điểm,mở, to, nhỏ, ném, bắt
Con sâu (ống mềm khó bám) hoặc bóng mềm – bấu, vào, ra, bám, trượt, mềm, cứng
Đất nặn – màu sắc, các vật (bánh quy cắt thành các hình), kích cỡ, lăn, đập, bấu, nhấn, mở, vào, ra
Khối lởm chởm – xây, cao/thấp, màu sắc, hình dạng
Vẽ bằng tay/bằng kem đánh răng – màu, nhơt, ướt, vẽ vật, hình dạng
Sách bằng vải dệt
Cát – xây, đất xấu, khô, trong, ngoài, dưới, trốn, mất, tìm
CHƠI GIẢ VỜ
Đồ chơi tượng trưng có yếu tố nhân – quả
- Chuồng ngựa có bơm nước
- Bếp đun nước sôi và nước trong bệ rửa
- Búp bê biết ăn
- Thức ăn đổi màu
- Đồ đựng thức ăn có dán dính – Velcro food items
Nguồn: Tài liệu do mẹ Cong dịch năm 2007
Chương trình dạy trẻ tự kỷ theo phương pháp ABA/VBA
