Chương trình dạy trẻ tự kỷ theo phương pháp ABA/VBA giúp con phát triển ngôn ngữ, hành vi và kỹ năng giao tiếp. Thông qua các hoạt động cá nhân hóa, con dần học cách biểu đạt, tương tác và thích nghi nhẹ nhàng. Mỗi tiến bộ nhỏ đều được ghi nhận, nuôi dưỡng bằng sự kiên nhẫn và yêu thương.
Chương 9: Dạy bé biết yêu cầu
Khi bạn đã tạo ra được nhiều thứ trẻ tự kỷ thích (vật bé thích) và đã gắn bạn với những vật đó, hãy dạy bé yêu cầu vật hay hoạt động đó. Có nhiều cách khác nhau để làm điều này dựa trên khả năng của bé và cách bé phản ứng với các sự vật khác nhau trong thế giới quanh bé. Bạn hãy nhớ luôn tự hỏi mình Làm thế nào để bé sẽ hồi đáp đúng như ý mình muốn. Sau đó hãy nghĩ cách chuyển tiếp hồi đáp đó sang hoàn cảnh mới. Cần ghi nhớ là mục tiêu cuối cùng là dạy bé biết giao tiếp bằng ngôn ngữ. Nhiều phụ huynh băn khoăn khi sử dụng Hình thức giao tiếp thay thế/gia tăng (AAC) bởi vì họ sợ điều này đồng nghĩa với việc thôi không dạy bé nói. Nhưng hoàn toàn không phải vậy. Rất nhiều nghiên cứu cho thấy dạy bé sử dụng AAC để nêu yêu cầu thực tế còn làm tăng khả năng bé sẽ phát triển giao tiếp bằng lời nói. Hơn nữa, ngay cả nếu AAC được sử dụng để dạy bé biết yêu cầu, nên dựng nên nhiều bối cảnh trong chương trình dạy bé để tăng khả năng phát ra lời nói. Dùng AAC cho bé một cách giao tiếp trong khi ta đang dạy kỹ năng nói cho bé. Điều quan trọng nhất là khi ta dạy bé yêu cầu bằng hình thức nào thì cũng là ta đang dạy bé sức mạnh của giao tiếp. Nó cho phép bé tiếp cận với các sự vật bé muốn và thay thế nhiều hành vi xấu mà hiện giờ bé đang dùng để giao tiếp. Nó khiến cho bé có được các vật bé thích từ mọi người, và vì thế làm cho mọi người trở nên hấp dẫn hơn với bé. Sau cùng, nó cho bé một kỹ năng mà sau đó chúng ta có thể chuyển tiếp sang nhiều chức năng khác của ngôn ngữ. Có cả hai mặt lợi và hại trong mỗi dạng hồi đáp nhưng việc chọn cách nào thì phải tùy vào từng bé cũng như môi trường bé thường xuyên tiếp xúc. Các chuyên gia khác nhau có nhận định khác nhau hệ thống nào là tốt nhất nhưng lựa chọn tốt nhất cho bé phải phù hợp nhất với bé và với môi trường bé vẫn thường sống trong. Tốt nhất là nên để cho những người quen thuộc với bé quyết định và trước tiên là phải dựa vào khả năng của giáo viên cũng như chương trình bé tham gia. Tất nhiên những nhân tố này phải được cân nhắc vì phải chắc rằng GV có đủ kỹ năng và môi trường phải thuận với phương pháp lựa chọn nhưng nhu cầu của bé phải là quan tâm hàng đầu. Có người cho rằng chỉ nên dạy bé mỗi lần một dạng hồi đáp, tuy nhiên chúng tôi nhận thấy cách này không phải luôn có lợi trong thực tể. Các dạng hồi đáp khác nhau có thể khiến bé biết yêu cầu nhiều sự vật trong thời gian ngắn hơn. Nhưng chúng ta nên tránh dạy nhiều dạng hồi đáp với cùng một vật khi mới học. Thí dụ sau sẽ cho ta thấy điều này.
Brian bé trai 3 tuổi sống cùng 4 bé khác dưới 6 tuổi. Brian được dạy sử dụng ảnh để yêu cầu, và những bức tranh này được đặt ở nơi mà bé thường yêu cầu những vật đó đế bé có thể dễ dàng lấy phương tiện giao tiếp này. Anh chị bé thường nghịch mang ảnh xuống chỗ bé không thể lấy được. Vì thể ảnh được để trong một quyển sách và Brian được dạy cách ra hiệu bé muốn quyển sách khi bé muốn yêu cầu cái gì đó. Brian có nhiều giáo viên tiếp xúc với các môi trường khác nhau. Quyển sách của bé thường bị quên hay để không đúng chỗ vì thể bé không thể có phương tiện giao tiếp. Từ đó mọi người thấy nên dạy Brian học cách ra hiệu vì bé luôn có hai tay để ra hiệu. Những bức tranh vẫn được sử dụng nhưng chỉ trong giờ ăn thôi vì thực đơn mà bé yêu cầu cũng ít thay đổi. Hơn nữa, trường của bé cũng sử dụng tranh để giúp bé yêu cầu đồ ăn. Brian được dạy yêu cầu đồ chơi và hoạt động bằng ra hiệu và tranh để yêu cầu thức ăn.
Hai điều tối quan trọng khi dạy trẻ tự kỷ yêu cầu bằng bất cứ hình thức nào là:
- Bé phải muốn vật đó.
- Bé phải hồi đáp trong bối cảnh mà chúng ta đang dùng để dạy bé cách yêu cầu.
Chương 10: Dạy trẻ tự kỷ đưa vật/ tranh để yêu cầu
Nếu như đã xác định được rằng hệ thống trao đổi là phương tiện tốt nhất cho bé trong thời gian này, thì cần phải xác định xem nên sử dụng vật hay tranh (hoặc cả hai). Một lần nữa việc lựa chọn phải được dựa trên khả năng hiện có của bé cũng như những hạn chế của môi trường bé đang sống. Khi đã lựa chọn rồi, các giáo viên sẽ định ra kích thích hợp lý nhất để dạy bé hệ thống trao đổi. Nếu chọn trao đổi bằng vật, hãy thu thập những vật bé sẽ dùng làm vật tượng trưng. Một số gợi ý sau đây có thể giúp bạn trong việc chọn các vật này:
– Một chiếc cốc nhựa dùng để yêu cầu uống
– Một vài mẩu đồ ăn nhẹ bé thích gắn vào thẻ
– Một vài mẩu thức ăn bé thích cho vào trong túi ni lông trong dán kín
– Mẫu đồ vật yêu thích của bé cho vào trong hộp trong
Nếu dùng tranh, hãy xác định loại tranh nào sẽ tốt nhất cho bé. Lưu ý là bé không nhất thiết phải biết ghép tranh với đồ vật trước khi dạy bé phần này. Khi chúng ta thưởng cho bé vật bé thích nhằm tạo động lực để bé tăng cường trao đổi bằng tranh, chúng ta đang gắn kết hai yếu tố này với nhau. Tuy nhiên nếu bé có khó khăn trong việc phân biệt tranh, hãy kiểm lại kích thích ta đưa ra để xem có cần thay đổi giúp bé phân biệt tranh hay ta nên sử dụng kích thích khác.
Các lựa chọn có thể là:
– Dùng ảnh
– Các mảnh bọc đồ vật bé thích
– Một phần hộp đựng đồ chơi bé thích
– Các biểu tượng hoặc tranh vẽ đường thẳng
Tiếp theo hãy xác định xem sẽ dùng những đồ vật hay hành động nào để bắt đầu dạy bé hệ thống trao đổi ta chọn. Hãy bắt đầu từ những vật hay hoạt động bé thích. Phải xác định được bé thực sự muốn đồ vật hoặc hành động nào ngay từ khi bắt đầu dạy. Hãy cho bé một ít cái bé thích và xem bé có muốn nữa hoặc quan sát xem bé có cố với lấy hoặc nhìn hướng vào vật đó không. Nhớ là vào thời điểm này, bạn chưa thể dạy bé yêu cầu những thứ mà bé không muốn.
Những bước đầu tiên dạy bé hệ thống trao đổi cần có hai người. Hãy đặt đồ vật bạn xác định bé muốn trước mặt chúng nhưng đừng để trong tầm với của bé. Đầu tiên, nên sử dụng vật gồm nhiều phần nhỏ hoặc có thể chia nhỏ để bé tập được nhiều lần. Vật hoặc tranh dùng để dạy sẽ đặt giữa bé và vật bé thích. Người hướng dẫn thứ nhất ngồi đối diện bé, gần với vật bé muốn. Người thứ hai ngồi sau bé để nhắc. Khi mới dạy, điều quan trọng là không một người hướng dẫn nào được nói điều gì trước khi trao đồ vật cho bé vì ta muốn hồi đáp của bé phải xuất phát từ mong muốn của bé chứ không phải từ điều giáo viên nói hoặc làm.
- Khi bé với được đồ vật, người hướng dẫn thứ hai cầm tay giúp bé nhặt vật hoặc tranh đưa cho người hướng dẫn thứ nhất tay giang ra sẵn. Khi vật hoặc tranh nằm trong tay người hướng dẫn thì người hướng dẫn thứ nhất nói tên của vật và đưa bé vật đó. Việc này phải làm thật nhanh. Tiếp tục nhắc toàn phần cho đến khi bé nhặt vật và đưa vật cho người thứ nhất không cần nhắc. Không dùng lời hướng dẫn cho bé trong suốt quá trình này.
- Thêm tranh hoặc vật bạn biết bé không thích. Để vật bé thích và không thích cùng trên mặt bàn buộc bé phải nhìn vào tranh hoặc vật thì mới chọn được đúng thứ bé thích.
- Bỏ dần việc người hướng dẫn thứ nhất giơ tay ra nhắc bé đưa.
- Bỏ dần sự có mặt của người hướng dẫn thứ nhất. Đứng cách xa bé dần dần để bé phải đến chỗ bạn để lấy đồ bé muốn.
- Dần dần dạy cho bé yêu cầu vật khác hoặc hành động khác.
- Dần dần tăng phạm vi yêu cầu của bé.
- Giữ những bức tranh hoặc đồ vật ở một nơi mà bé luôn có thể với tới. Nếu không thể, thì dạy cho bé yêu cầu một quyển vở hoặc cái hộp đựng tranh hoặc vật đó.
- Nhớ dạy cho bé hệ thống trao đổi với nhiều người khác nhau để bé không gắn cách giao tiếp này chỉ với một người.
Nguồn: Tài liệu do mẹ Cong dịch năm 2007
Chương trình dạy trẻ tự kỷ theo phương pháp ABA/VBA
