Chương trình dạy trẻ tự kỷ theo phương pháp ABA/VBA giúp con phát triển ngôn ngữ, hành vi và kỹ năng giao tiếp. Thông qua các hoạt động cá nhân hóa, con dần học cách biểu đạt, tương tác và thích nghi nhẹ nhàng. Mỗi tiến bộ nhỏ đều được ghi nhận, nuôi dưỡng bằng sự kiên nhẫn và yêu thương.
Chương 11: Cách dạy trẻ tự kỷ yêu cầu bằng lời nói
Luôn ghi nhớ:
– Tìm ra những điều kiện để bé có thể tạo ra những phản ứng giống hoặc tương tự những điều bạn muốn sau đó đem chúng sang môi trường mới.
– Trẻ tự kỷ dễ nhắc lại từ mà trẻ vừa nói ở bối cảnh mới.
– Gợi ý cho bé trong vòng 2-3 giây: Để bé luôn thành công.
Nếu bé nói nhưng rất khó hiểu thì làm thế nào?
Tiếp tục khích lệ tạo động lực thúc đẩy bé nói trong môi trường tự nhiên. Nếu nghe thấy một từ dù chỉ hơi giống thứ bé có thể yêu cầu, thì cũng đưa cho bé thứ đó rồi chỉnh phát âm từ đó. Ta có thể chỉnh dần phát âm từ cụ thể đó cho gần giống với vật bé thích. Hi vọng bé cũng sẽ sử dụng một hệ thống gia tăng ngôn ngữ để yêu cầu như là ra hiệu hoặc giao tiếp giao lưu để người lạ cũng có thể hiểu được yêu cầu của bé. Nếu bé dùng hệ thống ngôn ngữ này thì có thể sử dụng những nguyên tắc sau để yêu cầu bao gồm những yêu cầu bé liên tục đòi mà không cần nhắc. Và cần thưởng ngay khi bé biết yêu cầu như ta dạy. Hãy tôn trọng bất cứ hình thức nào bé dùng để yêu cầu. Ví dụ, nếu bé mang cho bạn thẻ tranh để xin ngũ cốc, đừng nói “hãy nói ngũ cốc” (vì bé đã làm vậy rồi). Lưu ý nếu sử dụng nguyên tắc quá vội vàng có thể khiến bé thôi không yêu cầu bằng hệ thống gia tăng ngôn ngữ riêng.
- Khi bé ra hiệu/ dùng một vật để yêu cầu đòi một thứ gì đó, hãy cho bé thứ đó nhưng chỉ ít thôi.
- Khi bé đã có thứ đó rồi, hãy nói tên của thứ bé đang yêu cầu. Hãy thưởng ngay cho bé nếu bé cố gắng bắt chước bạn. Với hầu hết các bé, ta có thể làm việc này đến 3 lần nhưng nếu bé hay cáu hoặc khóc thì chỉ làm một lần, sau đó cho bé thứ đó kể cả khi bé không làm theo. Chúng ta muốn bé học một cách vui vẻ và thành công. Nếu bé yêu cầu những thứ bé nói không được, bạn có thể nói âm hoặc vần bắt đầu xem bé cố nói theo. Nếu bé nói theo, bạn có thể nhắc bé yêu cầu lại một lần nữa sử dụng hệ thống gia tăng ngôn ngữ riêng của bé.
- Nói rõ ràng tên vật bạn cho bé.
Nếu trẻ tự kỷ tự lặp âm được nhiều từ rõ ràng nhưng chịu bắt chước khi ta yêu cầu bé thì làm thế nào?
- Chuyển từ Điền vào chỗ trống sang Yêu Cầu: Nếu bé chịu điền vào chỗ trống, có lẽ đây là sẽ là ngữ cảnh để ta làm bé yêu cầu. Ví dụ nếu bạn nhắc đi nhắc lại câu “thổi bóng” khi đang thổi bóng, hãy thử nói “thổi…” và dừng lại để xem bé có nói tiếp “bóng” không. Nếu bé đã nói từ “bóng” thì nhiều khả năng bé sẽ nói lại lần nữa vì thế hãy nói: “Con muốn gì?” Thông thường thì bé sẽ nói “bóng” lần nữa. Nếu bé không nói, hãy tự trả lời câu hỏi của chính bạn và tiếp tục. Điều quan trọng là phải tránh hướng dẫn bé “Hãy nói……” cho đến khi bạn hướng dẫn được bé biết bắt chước nói theo vì chúng ta không thể cưỡng chế bé nói được. Làm như vậy thực chất là dạy bé xóa lệnh.
Ngưòi hưóng dẫn nói: “Thổi bóng”, “thổi….”
Bé nói: “Bóng”
Người hướng dẫn: “Con muốn gì?”
Bé nói: “Bóng”
- Gia tăng cơ hội bé lặp âm: “Vờ không biết” Khi bé với một đồ vật, hãy nói tên của đồ vật đó với ngữ điệu hỏi. Ví dụ, nếu bé với quả bóng trên giá thì hãy nói “bóng?” Nếu bé không trả lời hãy để bóng về chỗ cũ. Nếu bé lại với bóng, hãy nhắc lại “bóng?” Làm vậy không quá 3 lần trước khi đưa bé bóng. Nếu bé có tiền xử hay nổi cáu trong ngữ cảnh này thì chỉ làm 1 lần. Bạn cũng có thể cho bé 2 lựa chọn. Nhớ chỉ nói tên của đồ vật để bé không lặp lại cả câu “Con có muốn….?”
- Hướng dẫn bé nói theo. Dạy cho bé bắt chước những thứ khác mà bạn có thể nhắc bằng tay như làm vận động. Có thể vừa dạy vừa hát một bài hát hoặc chơi đồ chơi. Mục đích là để chịu bắt chước vận động với câu lệnh “Hãy làm việc này”. Ví dụ, bạn có thể đổ gạo vào bát cùng bé. Một khi bé bắt đầu đổ, hãy nói “Hãy làm điều này” trước khi bạn đổ gạo. Sau đó, khi bé đổ gạo giống bạn, hãy thưởng thật hậu hĩnh cho bé. Tiếp tục trình tự này với nhiều hành động khác nhau để chúng ta không vô tình dạy bé “Hãy làm điều này” nghĩa là “đổ gạo đi”. Vỗ tay, dậm chân, đập bàn là những hành động dễ dạy bé bắt chước vì bạn có thể dễ dàng nhắc bé bằng cách giúp bé một phần cơ thể. Một khi bé có thể bắt chước một vài hành động, bạn có thể chuyển việc bắt chước động tác sang bắt chước bằng lời nói.
GV: Làm thế này (vỗ tay)
HS: (hưởng ứng – vỗ tay)
GV: Làm thế này (gõ xuống bàn)
HS: (hưởng ứng – gõ xuống bàn)
GV: Làm thế này – Bóng
HS: Bóng
GV: Nói bóng
HS: Bóng
4. Nếu bé liên tục bắt chước GV để yêu cầu vật bé muốn nhưng không chịu hồi đáp khi GV hỏi “Con muốn gì?
Chuyển từ lặp âm sang yêu cầu:
GV: “Con muốn gì? Quả bóng”
HS: “quả bóng”
GV: “Con muốn gì?”
HS: “quả bóng”
Nếu bé lặp lại cả câu “Con muốn gì?”, hãy thử một trong các cách sau:
- Nói phần câu hỏi khẽ hơn tên vật.
- Hơi ngắt nghỉ giữa câu hỏi và câu trả lời.
- Nói âm đầu tiên bé muốn.
GV: “Con muốn gì? B..”
HS: “Bóng”
Nếu bé hưởng ứng khi GV hỏi “Con muốn gì?” nhưng không chịu hồi đáp nếu GV cho bé hai lựa chọn?
Mục đích của chúng ta là dạy trẻ tự kỷ biết cho người khác biết bé muốn gì trong các bối cảnh khác nhau. Nếu hàng ngày bé được mọi người cho quyền lựa chọn (VD ở nhà trẻ, trường học v.v…) cần dạy bé biết trả lời khi mọi người cho bé lựa chọn dưới các hình thức khác nhau.
- Chuyển sang câu hỏi mới (kích thích khu biệt mới):
GV: (Giơ bóng và bánh) Con muốn gì?
HS: “Bóng”
GV: “Con muốn bánh hay bóng?”
HS: “bóng”
Có bé khi được hỏi như vậy luôn chọn vật nói sau. Nếu vậy, hãy tập với một vật bé rất thích và một vật bé không thích, nói tên vật bé thích trước và nói to hơn khi nhắc đến vật bé thích. Bạn cũng có thể nhắc bé bằng cách nói âm đầu tiên của vật bé thích sau khi hỏi.
- Bắt đầu bằng từ đơn:
GV: (giơ bóng và bánh) “Bánh? Bóng?”
HS: “Bóng”
GV: “Con muốn bóng hay bánh?”
HS: “Bóng”
- Nhắc bằng lặp âm:
GV: (Giơ bóng và bánh, quan sát bé với lấy bánh)
“Con muốn bóng hay bánh? Bánh.“
HS: “Bánh”
GV: “Con muốn bánh hay bóng?”
HS: “Bánh”
Nếu bé chỉ yêu cầu khi được hỏi, “Con muốn gì?”
Có khi ta vô tình dạy cho trẻ tự kỷ là bé chỉ có thể yêu cầu vật khi có người hỏi bé trước. Như đã nói ở trên, một “yêu cầu thuần túy” xuất phat hoàn toàn từ ham muốn một vật vì thế ta muốn bé biết yêu cầu vật khi không ai hỏi bé “Con muốn gì?”
GV: “Con muốn gì?” (hoặc lựa chọn)
HS: “Bánh”
GV: <cho bé một mẩu bánh nhỏ và nhìn bé đợi >
HS: “Bánh”
GV: <cho bé miếng bánh to hơn >
Hoặc, nếu bé không nếu gì, hãy thử nhắc bé với âm đầu (nhắc bằng âm).
Nếu bé đưa thẻ tranh để cho ta biết bé muốn gì và ta muốn dạy bé nói khi bé không có thẻ tranh?
Nếu trẻ tự kỷ đã có ngôn ngữ, chúng ta cần dạy bé yêu cầu vật không dùng tranh để bé vẫn có thể yêu cầu khi không có tranh.
HS: (cầm tranh vẽ bành đưa cho GV) “Bánh”
GV: <cho bé một mẩu bé>
GV: (giấu tranh sau lưng) “Con muốn gì?”
HS: “bánh”
Nếu bé không phản hồi, GV có thể nhắc bé với âm đầu, cả từ, hoặc tráo nhanh thẻ tranh để bé có thể nhìn thấy.
Nếu bé chỉ biết yêu cầu vật bé nhìn thấy?
GV: (bánh để trước mặt) “Con muốn gì?”
HS: “bánh” (bé được mẩu bánh nhỏ)
GV: (giấu bánh sau bàn)”Con muốn gì?”
HS: “bánh” (bé được miếng bánh to hơn)
Để bé thấy bạn mang vật đó để vào nơi bạn hay cất, nơi khó thấy và tiếp tục thử như vậy.
Nếu bé được dạy “Con muốn” khi bé muốn nói cho bạn biết bé muốn gì?
Một số người dạy bé làm điều này ngay từ đầu chương trình. Cần cân nhắc cụm từ này có mang lại thêm giá trị nào không so với mức độ khó bé gặp phải khi dùng cụm từ này để yêu cầu. Nếu riêng việc nói đã là tương đối khó với bé, thì cụm từ này có thể gây khó chịu cho bé. Một vấn đề nữa hay gặp phải khi dạy bé cụm từ đi kèm quá sớm là bé có thể sử dụng chúng không phù hợp cho mọi yêu cầu. VD, bé có thể yêu cầu là, “Con muốn đi”, hoặc “Con muốn ngủ”.
Với hầu hết các bé, tốt nhất ta nên bắt đầu dạy bé yêu cầu chỉ với một từ. Cách dạy này cho bé biết từ cụ thể nào giúp bé có được cái bé muốn và cũng làm cho việc chuyển sang dạy bé chức năng khác của lời nói dễ dàng hơn. VD, nếu ta dạy bé yêu cầu đi giày, khi ta dạy bé gọi tên giày, bé có thể gọi đó là đi giày. Trong hầu hết trường hợp, cách tốt nhất là đợi khi bé đã yêu cầu được nhiều vật và hành động rồi hãy thêm các cụm từ đi kèm. Khi đã dạy bé cụm từ đi kèm rồi, cần dạy bé đa dạng nhiều loại chứ không nên hạn chế vào một loại. Một số cụm từ ta có thể dạy bé là, “lấy cái ____”, “Đua cô____”, “hãy chơi____đi” và nhiều cụm từ khác nữa. Ta có thể dễ dàng dạy bé những mẫu này bằng cách nhắc lặp âm khi bé đã biết yêu cầu nhiều, nhưng bé nên được dạy với những yêu cầu bé muốn nhất (tức là những gì bé yêu cầu thường xuyên mà không cần nhắc).
HS: “bánh”
GV: “hãy nói, cho con bánh.”
HS: “Cho con bánh.”
GV: “Cô cho con cái gì nhỉ?”
HS: “Cho con cái bánh.” (bé được một miếng bánh)
GV: “Hãy nói, Con muốn bánh.”
HS: “Con muốn bánh.” (bé được một miếng bánh)
GV: “Con muốn gì?”
HS: “Con muốn bánh.” (bé được một miếng bánh)
HOẶC
HS: “Bóng”
GV: “Hãy nói, “Chơi bóng đi.”
HS: “Chơi bóng đi”
GV: “Con muốn chơi gì?”
HS: “Chơi bóng đi”
Nếu bé biết yêu cầu vật nhưng không biết yêu cầu hành động? Ta có thể dạy bé yêu cầu hành động từ những hoạt động bé thích. VD, nếu bé yêu cầu “xích đu”, ta có thể dùng kỹ thuật điền vào chỗ trống hoặc nhắc âm để dạy bé yêu cầu đẩy.
HS: “Xích đu”
GV: (cho bé lên xích đu và nói khi sắp đẩy) “Chuẩn bị đẩy, chuẩn bị đẩy,
Chuẩn bị ___ “
HS: “đẩy”
GV: “Cô phải làm gì nhỉ?”
HS: “đẩy”
HOẶC
HS: “Xích đu”
GV: (cho bé lên xích đu và nói khi sắp đẩy) “Hãy nói đẩy”
HS: “đẩy”
GV: “Cô phải làm gì nhỉ?”
HS: “đẩy”
Nếu trẻ tự kỷ chỉ thích hạn hữu một số thứ vì thế bé rất ít yêu cầu?
Tiếp tục khám phá những hoạt động bé thích từ cách bé hồi đáp với các âm thanh, hình ảnh, xúc giác, mùi vị khác nhau. Ta có thể tăng số lần bé yêu cầu lên dần dần bằng cách tăng số yêu cầu bé phải có để có được thứ bé muốn. VD, nếu bé muốn tắm, thì nhu cầu cởi quần áo có thể tương đối cào vào lúc này. Nhớ đừng thêm yêu cầu quá nhanh hoặc quá nhiều kẻo bé sẽ không còn muốn vật hay trò đó nữa. (Triệt tiêu Động cơ thiết lập) hoặc, nếu bé thực sự thích thổi bóng bằng kẹo cao su, nhu cầu mở hộp kẹo, bỏ que kẹo, và thổi có thể rất cao!
Nguồn: Tài liệu do mẹ Cong dịch năm 2007
Chương trình dạy trẻ tự kỷ theo phương pháp ABA/VBA
