Trong hành trình phát triển ngôn ngữ, ngôn ngữ tiếp nhận – khả năng hiểu và xử lý lời nói – là nền tảng đầu tiên và quan trọng, đặc biệt đối với trẻ chậm nói. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng trẻ cần hiểu ngôn ngữ trước khi có thể sử dụng chúng để giao tiếp. Do đó, khi xây dựng kế hoạch can thiệp trẻ chậm nói, kỹ năng hiểu yêu cầu đóng vai trò then chốt giúp trẻ tiến tới các giai đoạn giao tiếp chủ động hơn.
1. Giai đoạn 12 – 24 tháng: Khởi đầu kỹ năng hiểu yêu cầu một bước đơn giản
Ở giai đoạn từ 12 đến 24 tháng tuổi, trẻ bắt đầu hiểu và làm theo những yêu cầu đơn giản chỉ gồm một bước, như:
-
“Lại đây”
-
“Ngồi xuống”
-
“Đưa mẹ cái ly”
Trong độ tuổi 12 – 18 tháng, trẻ thường cần kèm theo gợi ý không lời như cử chỉ hoặc ánh mắt. Tuy nhiên, đến 18 – 24 tháng, trẻ đã có thể hiểu và thực hiện lệnh một bước mà không cần hỗ trợ phi ngôn ngữ.
Gợi ý can thiệp trẻ chậm nói:
-
Sử dụng ngôn ngữ nhất quán: Dùng các từ chỉ hành động quen thuộc như “đưa”, “lấy”, “đặt” lặp đi lặp lại trong các hoạt động hàng ngày.
-
Hạn chế gợi ý bằng tay: Khi trẻ đã quen với yêu cầu, cha mẹ nên giảm dần việc chỉ tay hay ra hiệu, để trẻ dựa vào hiểu ngôn ngữ là chính.
-
Tăng cường tương tác hai chiều: Hỏi và đợi trẻ phản ứng, đồng thời khen ngợi khi trẻ làm đúng để tăng động lực.
Đây là giai đoạn then chốt để phát hiện và can thiệp sớm cho trẻ chậm nói, vì trẻ ở độ tuổi này cần đạt được mốc ngôn ngữ tối thiểu để phát triển các kỹ năng giao tiếp sau này.
2. Giai đoạn 24 – 36 tháng: Hiểu yêu cầu 2 bước và điều kiện đơn giản
Từ 24 đến 36 tháng tuổi, trẻ có khả năng xử lý và thực hiện yêu cầu hai bước liên tiếp, ví dụ:
-
“Nhặt quả bóng và đưa cho cô”
-
“Lấy sách rồi ngồi lên ghế nhé”
Từ 30 tháng trở đi, trẻ có thể hiểu các yêu cầu có điều kiện, như:
-
“Nếu con muốn tô màu thì lấy giấy và bút nhé”
Gợi ý can thiệp trẻ chậm nói:
-
Dạy qua trò chơi mô phỏng: Dùng búp bê, thú nhồi bông để đóng vai, ra các lệnh đơn giản 2 bước, giúp trẻ tiếp thu tự nhiên qua ngữ cảnh vui chơi.
-
Tạo tình huống có điều kiện rõ ràng: Ví dụ: “Nếu con muốn ra ngoài thì mang giày vào”, và thực sự cho trẻ ra ngoài sau khi làm đúng.
-
Lặp lại và mở rộng: Khi trẻ thực hiện một bước, người lớn có thể mở rộng yêu cầu, giúp trẻ quen với chuỗi hành động và xử lý thông tin dài hơn.
Trong can thiệp trẻ chậm nói, kỹ năng hiểu lệnh 2 bước cần được luyện song song với phát triển kỹ năng ghi nhớ ngắn hạn và khả năng tập trung.
3. Giai đoạn 36 – 48 tháng: Phân tích – Hiểu lệnh 3 bước liên tiếp
Ở tuổi lên ba, trẻ có thể thực hiện liên tiếp 3 hành động được yêu cầu, chẳng hạn:
-
“Vào phòng, lấy dép, đặt trước cửa”
Khả năng này đòi hỏi sự phối hợp giữa hiểu ngôn ngữ, ghi nhớ thông tin và lên kế hoạch hành động, là nền tảng cho các kỹ năng học đường sau này.
Gợi ý can thiệp cho trẻ chậm nói:
-
Sử dụng hình ảnh hỗ trợ: Tạo bảng hình minh họa từng bước, giúp trẻ dễ hình dung và làm theo thứ tự.
-
Tăng dần độ khó: Bắt đầu từ các yêu cầu 2 bước, sau đó thêm dần bước thứ ba để trẻ không bị quá tải.
-
Lồng ghép vào sinh hoạt hàng ngày: Tận dụng các thời điểm như chuẩn bị đi học, dọn bàn ăn, cất đồ chơi… để ra các yêu cầu 3 bước tự nhiên.
Khả năng tuân theo lệnh nhiều bước là chỉ báo rõ ràng cho sự phát triển của vùng não liên quan đến ngôn ngữ tiếp nhận và điều hành.
4. Giai đoạn 48 – 60 tháng: Hiểu yêu cầu có mệnh đề phụ và tình huống
Giai đoạn từ 4 đến 5 tuổi, trẻ có thể hiểu yêu cầu dài và phức tạp có chứa mệnh đề phụ hoặc ràng buộc tình huống, như:
-
“Sau khi ăn xong thì đi rửa tay”
-
“Trước khi ra ngoài, con nhớ lấy áo khoác”
Lúc này, trẻ không chỉ cần hiểu ngôn ngữ, mà còn phải xử lý trình tự thời gian, điều kiện và mối liên hệ giữa các hành động.
Gợi ý can thiệp cho trẻ chậm nói:
-
Giải thích trình tự hành động: Dùng từ ngữ như “trước – sau”, “khi nào – thì” trong trò chuyện hàng ngày, giúp trẻ quen dần với các khái niệm logic.
-
Tạo tình huống có thật: Ví dụ khi ăn xong thật sự, nhắc lại yêu cầu: “Vì con ăn xong rồi, con đi rửa tay nhé!”.
-
Kết hợp kể chuyện: Dùng truyện tranh hoặc tranh chuỗi để trẻ luyện phân tích các hành động xảy ra theo thời gian.
Nhiều chương trình can thiệp khuyến khích lồng ghép kỹ năng hiểu lệnh dạng mệnh đề vào các hoạt động nhóm và lớp học mẫu giáo để chuẩn bị cho trẻ bước vào giai đoạn học đường chính thức.
Tổng kết: Can thiệp trẻ chậm nói thông qua phát triển ngôn ngữ tiếp nhận – Hiểu yêu cầu
Khả năng hiểu và làm theo yêu cầu là một trong những trụ cột quan trọng trong ngôn ngữ tiếp nhận, góp phần thúc đẩy sự phát triển toàn diện ở trẻ. Đối với trẻ chậm nói, việc can thiệp sớm và đúng cách sẽ giúp trẻ không chỉ tăng khả năng giao tiếp mà còn cải thiện nhận thức, tư duy và hành vi xã hội.
Việc xây dựng chương trình can thiệp trẻ chậm nói cần được cá nhân hóa theo từng giai đoạn phát triển của kỹ năng hiểu yêu cầu – từ một bước đơn giản đến mệnh đề phức tạp, từ có gợi ý đến hoàn toàn độc lập.
