Hành Vi Vỗ Tay Ở Trẻ Tự Kỷ

Hành vi vỗ tay và các biểu hiện tự kích thích là đặc điểm dễ gặp ở trẻ tự kỷ, nhưng liệu đó có phải là hành vi xấu cần ngăn chặn hoàn toàn? Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng phân tích rõ nguyên nhân, mục đích, cũng như cách tiếp cận phù hợp để hỗ trợ trẻ tự kỷ giảm dần các hành vi này một cách an toàn và hiệu quả.

1. Hành Vi Tự Kích Thích Ở Trẻ Tự Kỷ Là Gì?

Ở trẻ tự kỷ, hành vi tự kích thích (thường gọi là stimming) là một biểu hiện phổ biến nhằm đáp ứng nhu cầu cảm giác của cơ thể. Trong số các dạng hành vi đó, vỗ tay là một trong những hình thức dễ thấy nhất. Tuy nhiên, ngoài vỗ tay, trẻ tự kỷ cũng có thể biểu hiện những hành vi khác như:

• Đung đưa người liên tục

• Rung lắc tay chân

• Cắn tay, cào da

• Gõ đầu vào tường

• Tạo âm thanh lặp đi lặp lại (gầm gừ, hú hét…)

Những hành vi này có thể xảy ra trong nhiều ngữ cảnh khác nhau: khi trẻ cảm thấy quá kích thích, khi trẻ bị căng thẳng, hoặc đơn giản là khi não bộ của trẻ cần duy trì sự tỉnh táo.

Điều quan trọng là không phải mọi trẻ có hành vi vỗ tay đều là trẻ tự kỷ, nhưng trong quá trình đánh giá chẩn đoán, đây là một trong những dấu hiệu được các chuyên gia lưu ý.

2. Vì Sao Trẻ Tự Kỷ Thường Có Hành Vi Vỗ Tay?

Hành vi vỗ tay ở trẻ tự kỷ thường không xảy ra ngẫu nhiên. Mỗi hành vi đều phản ánh một nhu cầu cảm giác cụ thể của trẻ. Có ba nguyên nhân phổ biến dẫn đến hành vi này:

1. Thiếu hụt kích thích cảm giác

Trẻ tự kỷ thường có hệ thần kinh cảm giác hoạt động không giống như trẻ phát triển điển hình. Khi môi trường xung quanh thiếu các kích thích đủ mạnh, trẻ sẽ tìm cách tự tạo ra kích thích bằng cách vỗ tay, rung người hoặc đung đưa.

2. Tự điều chỉnh khi bị quá tải cảm giác

Ngược lại, khi bị quá tải bởi tiếng ồn, ánh sáng mạnh, hay các tình huống xã hội khó hiểu, trẻ tự kỷ có thể vỗ tay để tự làm dịu bản thân. Nhịp điệu đều đặn từ hành vi này giúp trẻ cảm thấy an toàn và kiểm soát hơn.

3. Thói quen lặp đi lặp lại để ổn định cảm xúc

Một số hành vi tự kích thích ở trẻ tự kỷ hình thành từ sớm và được lặp lại theo thời gian, trở thành một cơ chế ổn định cảm xúc. Trẻ có thể không nhận thức rõ lý do vì sao mình vỗ tay, nhưng hành vi đó giúp trẻ “kiểm soát” thế giới nội tâm.

3. Có Nên Ngăn Cấm Hành Vi Vỗ Tay Ở Trẻ Tự Kỷ?

Một quan niệm sai lầm phổ biến là phải loại bỏ hoàn toàn các hành vi tự kích thích như vỗ tay. Thực tế, những hành vi này không phải là hành vi xấu. Chúng đóng vai trò quan trọng trong việc giúp trẻ tự kỷ điều hòa cảm xúc và duy trì sự tập trung.

Tuy nhiên, có một số yếu tố cần cân nhắc:

• Hành vi có gây hại không? Nếu trẻ tự vỗ tay vào mặt, đập đầu, hay làm đau bản thân – thì cần can thiệp ngay.

• Hành vi có gây mất tập trung khi học không? Nếu vỗ tay làm trẻ không thể chú ý vào bài học hay làm gián đoạn lớp học, cần điều chỉnh.

• Hành vi có ảnh hưởng đến khả năng hòa nhập xã hội không? Trong môi trường cộng đồng, những hành vi kỳ lạ có thể khiến trẻ bị kỳ thị, trêu chọc hoặc cô lập.

Vì vậy, thay vì cấm đoán, hướng tiếp cận hiệu quả là dạy trẻ cách điều tiết hành vi và cung cấp lựa chọn thay thế phù hợp hơn để trẻ vẫn có thể thỏa mãn nhu cầu cảm giác một cách an toàn và xã hội chấp nhận được.

4. Chiến Lược Hỗ Trợ Trẻ Tự Kỷ Khi Có Hành Vi Vỗ Tay

Việc hỗ trợ trẻ tự kỷ giảm hành vi vỗ tay cần sự kết hợp giữa quan sát kỹ lưỡng, can thiệp phù hợp và kiên nhẫn. Dưới đây là 4 bước quan trọng để xây dựng kế hoạch hỗ trợ hiệu quả:

1. Quan sát và phân tích hành vi kỹ lưỡng

Trước khi can thiệp, cần hiểu rõ khi nào, ở đâu và tại sao hành vi xảy ra:

• Hành vi xảy ra vào thời điểm nào trong ngày?

• Tần suất và thời gian kéo dài bao lâu?

• Có yếu tố kích thích nào trong môi trường không?

• Hành vi nhằm tạo ra cảm giác gì (áp lực, nhịp điệu, xúc giác…)?

Công cụ như bảng phân tích ABC (Antecedent – Behavior – Consequence) sẽ rất hữu ích trong giai đoạn này.

2. Dạy hành vi thay thế phù hợp hơn

Một số hành vi thay thế có thể mang lại cảm giác tương tự nhưng an toàn và dễ chấp nhận hơn, ví dụ:

• Nắn bóp bóng cao su

• Cầm đồ chơi nhỏ có kết cấu xúc giác thú vị

• Rửa tay bằng nước mát hoặc xoa kem dưỡng da

• Ngồi trên bóng mềm, gối xốp hoặc thảm cảm giác

• Đan hai tay lại hoặc tự ôm mình tạo cảm giác áp lực

• Sử dụng đất nặn, đồ chơi co giãn, fidget spinner…

Những công cụ cảm giác này giúp trẻ vẫn được kích thích nhưng không gây ảnh hưởng đến bản thân hoặc môi trường học tập.

3. Dạy trẻ cách nhận biết cảm giác trong cơ thể

Giúp trẻ phát triển khả năng tự nhận diện cảm giác và nhu cầu điều tiết. Điều này đặc biệt cần thiết khi trẻ đủ nhận thức:

• “Con thấy khó chịu phải không?”

• “Con cần đứng dậy đi lại một chút không?”

• “Con muốn mẹ ôm con chặt không?”

Việc sử dụng hình ảnh minh họa, bảng cảm xúc hoặc ngôn ngữ ký hiệu cũng hỗ trợ hiệu quả nếu trẻ gặp khó khăn về lời nói.

4. Tạo lịch sinh hoạt rõ ràng và môi trường ổn định

Sự dự đoán được và ổn định môi trường giúp trẻ cảm thấy an toàn hơn, từ đó giảm nhu cầu phải tự điều chỉnh cảm giác liên tục. Một số cách cụ thể:

• Giữ lịch trình cố định hàng ngày

• Báo trước các thay đổi bằng hình ảnh hoặc lời nói

• Giảm bớt yếu tố gây nhiễu (đèn chói, âm thanh lớn)

• Xen kẽ hoạt động học – nghỉ hợp lý để tránh quá tải

5. Kết Luận: Hỗ Trợ Trẻ Tự Kỷ Cần Đúng Cách Và Đúng Thái Độ

Hành vi vỗ tay ở trẻ tự kỷ không phải là biểu hiện “lạ thường” cần loại bỏ hoàn toàn, mà là cách trẻ tự điều chỉnh cảm giác và cảm xúc trong một thế giới đầy phức tạp với trẻ. Điều quan trọng là hiểu đúng bản chất hành vi, biết khi nào nên can thiệp và cách điều chỉnh phù hợp.

Với cách tiếp cận đúng – bao gồm quan sát hành vi, phân tích nhu cầu cảm giác, dạy kỹ năng thay thế và xây dựng môi trường hỗ trợ – chúng ta có thể giúp trẻ tự kỷ không chỉ giảm hành vi không phù hợp, mà còn tăng khả năng hòa nhập, học tập và phát triển toàn diện.