Chương trình dạy trẻ tự kỷ theo phương pháp ABA/VBA giúp con phát triển ngôn ngữ, hành vi và kỹ năng giao tiếp. Thông qua các hoạt động cá nhân hóa, con dần học cách biểu đạt, tương tác và thích nghi nhẹ nhàng. Mỗi tiến bộ nhỏ đều được ghi nhận, nuôi dưỡng bằng sự kiên nhẫn và yêu thương.
Chương 1: Chương Trình Ngôn Ngữ Ứng Xử ABA/VBA
1. ABA/VBA là gì?
ABA là môn khoa học Phân tích hành vi ứng dụng. Phương pháp này cho ta cơ sở để nhìn nhận hành vi của con người, cái gì dẫn đến hành vi đó và làm thế nào để điều tiết hành vi. Nó cũng cho ta cơ sở của kỹ năng sư phạm mới (các hành vi cần gia tăng). Các thông tin cơ bản cần nắm khi áp dụng phương pháp sư phạm này gồm: Uốn nắn hành vi; Nhắc; Xoá nhắc; phân đoạn & xâu chuỗi và phân cấp các vật thưởng/khuyến khích bé. Duới đây là những diễn giải đơn giản cho các nội dung này:
- Uốn nắn hành vi: Là quá trình chúng ta dần dần thay đổi hành vi hiện tại của trẻ tự kỷ thành hành vi ta mong đợi. Điều này thường được thực hiện bằng cách điều chỉnh các yêu cầu trước khi thưởng cho bé. Ví dụ, nếu bé đang học nói từ, ta sẽ yêu cầu bé sờ vào đồ vật đó rồi mới cho bé. Sau đó, ta sẽ yêu cầu bé nói âm đầu, âm tiết, và cuối cùng cả từ.
- Nhắc: là phần giúp bé của giáo viên để bé trả lời đúng. Một trong những khác biệt chính giữa chương trình ABA truyền thống và mô hình VB là việc sử dụng phương pháp “học không lỗi” trong mô hình VB và phương pháp “sai, sai, rồi mới nhắc nội dung đúng” trong mô hình ABA truyền thống. Nhắc có thể dùng các hình thức can thiệp khác nhau từ giúp bé toàn phần, làm mẫu, nhắc bằng lời, bằng hình ảnh, chỉ đến nhắc gợi ý như nói vật gần giống. Chúng ta nên nhắc với can thiệp tối thiểu để giúp bé. Ví dụ khi mới dạy bé sờ một vật hoặc tranh, bạn có thể phải cầm tay bé đặt lên vật.
- Xoá nhắc: Đây là phần quan trọng để dạy bé KHÔNG lệ thuộc vào nhắc. Cần loại bỏ dần các kiểu nhắc cho đến khi bé tự trả lời đúng mà không cần nhắc. Vẫn ví dụ trên, nếu chúng ta muốn dạy bé sờ vào quả bóng, đầu tiên ta nên bắt đầu bằng việc cầm tay bé đặt vào quả bóng, sau đó chạm vào khuỷu tay bé và chỉ quả bóng… đến khi bé có thể tự sờ bóng khi được yêu cầu. (hầu hết các bé không cần ta nhắc nhiều khi dạy sờ vào một vật)
- Phân đoạn và xâu chuỗi: nghĩa là các kỹ năng được chia nhỏ rồi xâu chuỗi lại. Xâu chuỗi tiến hoặc lùi đều là hai kỹ thuật dạy thường được sử dụng khi dạy bé một kỹ năng mới. Ví dụ của xâu chuỗi tiến là muốn dạy trẻ nói 1 câu thì ta dạy từng từ một (Hãy nói “Con”, rồi “Con yêu”, sau đó “Con yêu mẹ”). Nếu theo phương pháp xâu chuỗi ngược, ta dạy bé nói “Mẹ”, “Yêu mẹ” rồi đến “Con yêu mẹ”
- Phân cấp phần thưởng: Đây có lẽ là phần quan trọng nhất trong kỹ thuật dạy. Đó là cách đáp lại hành vi của bé để bé gia tăng hành vi đó. Từ “phân cấp” nhằm chỉ các mức độ thưởng khác nhau tùy theo hồi đáp của bé. Bài tập khó thì phải thưởng nhiều còn bài dễ thì thưởng ít hơn. Chúng ta phải thay đổi cấp độ thưởng có hệ thống để bé sẽ hồi đáp thích hợp với tần suất thưởng gần với môi trường tự nhiên hơn (thỉnh thoảng) và dưới dạng tự nhiên hơn (mang tính xã hội như lời khen)
2. Phương pháp dạy trắc nghiệm chuyên biệt là gì?
Là kỹ năng dùng trong cả chương trình ABA truyền thống và ngôn ngữ ứng xử cho trẻ tự kỷ. Kỹ năng này bao gồm:
a) Chia nhỏ các kỹ năng ra từng phần
b) Dạy 1 tiểu kỹ năng đến khi thành thạo
c) Dạy tập trung
d) Nhắc rồi xoá nhắc khi cần thiết
e) Sử dụng kỹ thuật thưởng
Mỗi giờ học là các thử nghiệm liên tục, và mỗi thử nghiệm có phần mở đầu riêng biệt (hướng dẫn), hành vi (hồi đáp của bé) và hậu quả (vật thưởng hoặc nhắc và xóa nhắc).
Chương 2: Vạn sự khởi đầu nan
Hãy chú ý khởi đầu và phát triển mối quan hệ giữa trẻ tự kỷ và người giúp bé hồi phục một cách thận trọng. Bé cần phải cảm thấy thích thú với người giúp bé và lấy việc học làm điều thích thú!
Nhiệm vụ đầu tiên của GV là phải cho bé thấy hễ họ đến nhiều điều hay và thú vị sẽ xảy ra. Theo thuật ngữ phân tích hành vi ứng xử thì bạn phải gắn kết được bạn với động lực kích thích bé. Ta có thể làm được việc này bằng nhiều cách nhưng cách sơ đẳng nhất là quan sát kỹ bé và làm cho bé cảm thấy thích thú khi chơi cùng bạn. Hãy quan sát bé thích được sờ kiểu nào, bé thích giọng gì, bé phản ứng ra sao với cách biểu lộ trên nét mặt, bé thích chơi với đồ chơi gì. Hãy đến gần bé khi bé tỏ ra chán chơi và cho bé vô điều kiện một vật bé thích. Chơi với bé mà không bắt bé phải hồi đáp. Đôi khi ta cũng nên có một vài thứ đồ chơi hoặc đồ ăn chỉ xuất hiện khi GV đến. Bằng cách này GV đã nghiễm nhiên trở thành một phần thưởng có điều kiện. Nếu bé tỏ ra vui vẻ khi bạn đến thì bạn đã thành công rồi đấy! Những điều quan trọng bạn cần xem xét trong thời điểm bắt đầu là:
a) Đừng tách trẻ tự kỷ ra khỏi một hoạt động bé đang thích khi bạn đến. VD không nên cho bé xem băng video bé thích trước giờ học!
b) Đừng đòi hỏi bé phải hồi đáp. Nói cách khác, đừng ra lệnh cho bé “đến đây”, “ngồi xuống”, “nhìn vào đây”v.v…
c) Hãy chơi với bé thật sinh động và vui nhộn để bé thích ở với bạn.
1. Những hồi đáp đầu tiên bạn đòi hỏi bé
Theo mô hình ngôn ngữ ứng xử, điều quan trọng nhất ta cần dạy trẻ tự kỷ là làm thế nào để yêu cầu những thứ bé muốn (Yêu cầu). Đó là bởi vì động cơ để bé giao tiếp về những vật này là đặc biệt cao (nói cách khác, có động lực thiết lập). Chúng ta sẽ thấy bé sẽ có bước tiến vượt bậc khi bé học yêu cầu. Bé hiểu ra rằng “Mình nói thì mình được” và điều này là động lực thúc đẩy mạnh mẽ. Trong giai đoạn đầu tiên, nên có một phần nội dung của phần này. VD nếu bạn thấy bé định lấy ôtô, bạn có thể nói :ôtô. Hãy giữ ôtô trong một giây xem bé có nhái lại âm của bạn không. Nếu bé không làm cũng cứ cho bé. Nếu sau khi đã được hướng dẫn, bé vẫn không nhái âm, bạn có thể thử kỹ thuật điền vào chỗ trống rồi sau đó mới chuyển sang dạy yêu cầu. Bạn có thể nói “Mình chơi ôtô đi” Sau đó nói :Mình chơi_____ và xem bé có điền vào chỗ trống không. Một kỹ thuật hiệu quả khác là cho bé thấy vật bé thích nhưng không với được và cho bé lựa chọn bằng cách nói “Con muôn ôtô hay quyển sách?” Nếu bé vẫn không hồi đáp dù bạn biết bé nói được từ đó, nên dụ bé hợp tác bắt chước một số hoạt động khác trong quá trình dạy yêu cầu.
2. Những yếu tố sau ta nên cân nhắc khi bắt đầu bắt bé hồi đáp:
a) Đừng bắt bé hồi đáp những gì bạn không thể nhắc được – VD, đừng nói “Con nói ôtô đi” nếu bé vẫn không chịu bắt chước bạn. Đó là bởi vì chúng ta không thể cưỡng chế bé nói ra một từ. Chúng ta lại không muốn bé nhiễm thói quen xóa lệnh (không làm theo lệnh).
b) Nếu bạn ra lệnh cho bé ngồi, bạn phải giúp bé toàn phần cách ngồi nếu bé không làm theo. Vì như đã nói ở trên, chúng ta lại không muốn bé nhiễm thói quen xóa lệnh.
c) Phải chắc là những lệnh đầu tiên bạn đưa ra bé có thể làm được và phải thưởng bé vì bé nghe lệnh. Những hồi đáp đầu tiên bạn bắt bé làm có thể là bắt chước hành động “con lại đây” (và có người giúp bé thực hiện lệnh) “con ngồi xuống”, “sờ “, ghép cho cô…, xếp hình, v.v…
d) Không dùng phần thưởng để “hối lộ” bé (không dùng phần thưởng như mồi nhử?). Nghĩa là chọc bé bằng cách cho bé thấy phần thưởng mà không lấy được và ra điều kiện bé phải hồi đáp rồi mới để bé lại gần phần thuởng. Điều này không đồng nghĩa với việc bạn không thể dùng phần thưởng như một lời hứa. VD, nếu bạn muốn bé đến chỗ bạn, cầm vật bé thích trong tay và khi bé đến thì cho bé!
e) Nếu bé đã có ngôn ngữ nhưng GV chưa làm chủ được phần ngôn ngữ của bé, tranh và làm dấu vẫn cần khi dạy bé yêu cầu các vật. Đó là vì bạn có thể nhắc bé ra dấu hoặc đưa tranh chứ không thể làm cho bé nói được. Nhìn chung khi bé đã có thể nói được từ, bé nào cũng sẽ nhanh chóng dùng lời nói một khi bé đã biết luật yêu cầu.
3. Xử lý hành vi xấu của bé
Đừng bao giờ để bé có được phần thưởng bằng hành vi xấu. Điều này rất khó làm khi cô trò mới làm việc với nhau bởi vì đôi lúc, vô tình cô đã khuyến khích/thưởng cho hành vi xấu của bé. Chuyện một đứa trẻ khóc gào đòi thứ chúng không được là thường tình. Đó là vì bé không có cách giao tiếp hiệu quả hơn, và cha mẹ tìm cách đoán xem bé muốn gì khi bé gào khóc bằng cách lần lượt đưa bé các vật bé vẫn thích. Nhưng cách này chỉ càng làm bé gào khóc nhiều hơn! Tạm thời lờ cơn giận của bé có thể làm bé khóc dữ dội hơn nhưng điều quan trọng hơn là phải làm sao để chúng ta không nhân nhượng hành vi la hét của bé. Hãy cố gắng đừng chú ý đến cơn gào khóc của bé chỉ vì bé không có được cái bé muốn. Hãy đi ra chỗ khác, thở sầu và bình tĩnh! Khi bé bình tĩnh lại, dùng tranh, ra dấu hay đưa bé các vật cho đến khi bạn hiểu được bé muốn gì.
Nếu bạn biết bé muốn gì, hãy dùng kỹ thuật đếm. Bạn nói “không khóc” hoặc câu tương tự và đếm cho đến khi bé nín, kể cả nín để lấy sức khóc tiếp. Hễ bé khóc bạn lại đếm lại. Khi bé đã nín sau khi bạn đếm đến một số nào đó, cho bé vật bé muốn.
Nếu bé gào khóc vì bạn ra lệnh bé không thích, hãy bình tĩnh dùng lời nhắc ít khó chịu nhất để bé sẽ làm theo. Nếu bạn bảo bé ngồi mà bé gào khóc, hãy chỉ cho bé cái ghế một cách nhẹ nhàng, bắt bé ngồi vài giây rồi cho bé đi (chỉ khi bé nín). Nhưng chúng ta cũng cần phải xem xét lại sau mỗi hành vi xấu của bé. Bé cáu giận có nghĩa cần điểu chỉnh cách dạy của chúng ta. Hãy xem lại phần thưởng, số lần thưởng, và mức độ khó của bài tập để xem cần điều chỉnh cái gì. Cần làm sao để hành vi xấu không được khuyến khích nhưng hơn thế cần có cách dạy tốt để hành vi xấu không xảy ra.
Điều tối quan trọng khi cô trò bắt đầu làm việc với nhau là hãy tìm thấy niềm vui, yêu thích ở trẻ tự kỷ, dạy cho bé thấy học thật vui nhộn và giao tiếp có sức mạnh to lớn! Bé cần phải hiểu cuộc sống sẽ dễ chịu hơn khi bé biết nghe lời!
Nguồn: Tài liệu do mẹ Cong dịch năm 2007
